II. Meşrutiyet’ten Umut ve Talepler: Osmanlı Ermeni Bürokratlarından Mihran Boyacıyan ve Meşrutiyet’e Dair Eseri

Yıl 2025, Sayı: 54, 269 - 314, 29.11.2025

Osman Ezici , Ümit Eskin

Öz

II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nda yeşeren umutlar ve reform arayışları, farklı etnik unsurlara mensup aydınları ortak bir gelecek tasavvurunda bir araya getirmiştir. Meşrutiyet’in sağladığı özgürlük ortamı sayesinde ise kitap, dergi ve gazetelerde beklentiler ile bu beklentilere ulaştıracak reçetelerin kaleme alınmasının önü açılmıştır. Bu çalışma, söz konusu entelektüel iklimin önemli bir tanığı olan Ermeni asıllı gayrimüslim Osmanlı bürokratı Mihran Boyacıyan’ın Ahidnâme-i Mübâreke ve Sadâ-yı Vatan adlı eseri ekseninde devletin yeniden inşasına yönelik vizyonunu incelemektedir. Çalışma, Boyacıyan’ın hayatı ve bürokratik kariyerini, eserindeki argümanlarla bütüncül bir şekilde analiz ederek onun hem bir Osmanlı vatanseveri hem de tecrübeli bir idareci olarak sunduğu çözüm önerilerini derinlemesine tahlil etmektedir. Araştırmanın temel bulgusu, Boyacıyan’ın önerdiği anayasal düzeni bir yandan Hz. Peygamber’in Hristiyanlara tanıdığı güvenceleri içeren ahidnâmeyi referans alarak İslamî meşruiyet zeminine oturtması diğer yandan da Batı’nın idari ve hukuki tecrübelerinden faydalanmayı savunarak modern bir devlet ve toplum tesisini önermesidir. Yazarın vizyonu, sadece teorik bir çerçeveden ibaret kalmamaktadır. Yıllar süren farklı bölgelerdeki taşra idareciliği tecrübesi sayesinde maliyeden gümrüklere, orman yönetiminden vergi adaletine kadar devletin işleyişindeki somut aksaklıkları tespit etmiş ve bu sorunlara yönelik pratik reformlar teklif etmiştir. Özellikle merkeziyetçi idare anlayışına getirdiği eleştiriler ve vilayetlerin yetkilerinin artırılmasını savunan “tevsî-i mezûniyet” ilkesine yaptığı vurgu Boyacıyan’ın imparatorluğun çeşitliliğini dikkate alan kapsayıcı yönetim modelinin merkezinde yer almaktadır. Sonuç olarak bu makale, Mihran Boyacıyan’ın şahsında, Osmanlıcılık idealinin sadece bir üst kimlik projesi olmadığını, aynı zamanda devletin kurumsal yapısını ve toplumsal adaletini yeniden tesis etmeyi amaçlayan kapsamlı bir program olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Mihran Boyacıyan , Ahidnâme-i Mübâreke , Meclis-i Mebûsan , II. Meşrutiyet , II. Abdülhamid , Adalet , Hristiyanlar

Etik Beyan

Makalede bütün akademik etik kurallara uyulmuştur.

Hopes and Demands of the Second Constitutional Era: Ottoman Armenian Bureaucrat Mihran Boyacıyan and His Work on Constitutionalism

Öz

With the proclamation of the Second Constitutional Era, hopes and reformist energies blossomed across the Ottoman Empire, bringing together intellectuals of diverse ethnic backgrounds around a shared vision. The liberties ushered in by constitutional rule opened space in books, journals, and newspapers to voice expectations and to outline the prescriptions thought capable of realizing them. Taking as its axis Mihran Boyacıyan—an Armenian, non-Muslim Ottoman bureaucrat and a notable witness to this intellectual climate—and his Ahidnâme-i Mübâreke ve Sadâ-yı Vatan, the study explores his vision for rebuilding the state. By reading Boyacıyan’s life and bureaucratic career in tandem with the arguments advanced in his text, it offers a holistic analysis of the solutions he proposes as both an Ottoman patriot and a seasoned administrator. The article’s central finding is that Boyacıyan situates the constitutional order he advocates on an Islamic plane of legitimacy by referencing the Prophet’s ahidnâme that guaranteed protections to Christians, while simultaneously urging the selective appropriation of Western administrative and legal experience to establish a modern state and society. His vision is not merely theoretical. Drawing on years of provincial service, he identifies malfunctions in the machinery of government—from public finance to customs, from forest management to tax equity—and proposes reforms. Notably, his critique of excessive centralization and his emphasis on tevsî-i mezûniyet (the devolution or expansion of provincial competences) form the core of an inclusive governance model attentive to imperial diversity. Ultimately, the article shows that Ottomanism was not merely a supra-identity project but a comprehensive program to rebuild institutions and restore social justice.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Mihran Boyacıyan , Ahidnâme-i Mübâreke , Chamber of Deputies , Second Constitutional Era , Abdülhamid II , Justice , Christian

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• A- Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Bakanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıali Evrak Odası [BEO], 313/23461; 474/35488; 1101/82520; 1978/148348; 4365/327318.
• Dahiliye Nezâreti İdare [DH.İD], 124/16.
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi [DH.MKT.], 167/39; 578/70; 778/10; 802/13; 875/35; 1563/24; 2087/67; 2152/127; 1700/31; 1760/64; 2074/2; 2124/35.
• Dahiliye Nezâreti Sicill-i Ahvâl Defterleri [DH.SAİD.d.], 42/201; 80/205.
• İrâde Dâhiliye [İ.DH], 1323;/37; 1351/15; 1462/16; 1472/77; 1499/2.
• İrâde Dosya Usulü [İ.DUİT.], 42/118.
• İrâde Tekâüd Sandığı [İ.TKS.], 16/19.
• Rumeli Müfettişliği Sadâret [TFR.I.A.], 2/165.
• Şûrâ-yı Devlet [ŞD], 2968/10; 3155/36.
• Yıldız Perakende, Maârif Nezâreti Maruzâtı [Y.PRK.MF.], 2/23.
• Yıldız Perakende, Umum Vilayetler [Y.PRK.UM.], 23/66.
• B-Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Bakanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] Siyasi Partiler, Cumhuriyet Halk Partisi, (490-1-0-0), 569/2265.
• 2. Kitap ve Makaleler
• AKKUŞ, Yakup–YILDIRIM, Kadir, “Dünyada ve Osmanlı’da Zorunlu Çalıştırma: ‘Amele-i Mükellefe’ Uygulaması ve Tarihsel Gelişimi”, Çalışma ve Toplum, II/53.
• AYDIN, Faruk, Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan Sonra Askeralma Kanunları (1839-1914), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay., Ankara 1994.
• AYDINLI, Osman, “Kudüs’ün Fethi ve Hz. Ömer Emannâmesi”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VII/1, Denizli 2020.
• BAY, Abdullah, “II. Meşrutiyet Döneminde ‘Hürriyet’ Tartışmaları, 1908-1911”, Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (Bahar 2008), sy. 7, Ankara 2008.
• BELGE, Hadi, “Sina Dağı Arşivinde Osmanlı İzleri: Fermanlar ve İmtiyazlar”, Turkish Studies – Historical Analysis, XV/3 (2024).
• BİRİNCİ, Ali, “Osmanlı Tıbaat ve Matbuat Hayatında (1567-1908) Ermeniler”, Yeni Türkiye, sy. 60 [Ermeni Meselesi Özel Sayısı I], Ankara 2014.
• BLAISDELL, Donald C., “Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mali Kontrolü”, çev. Hazım Atıf, İstanbul Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası, sy. 58, İstanbul 1932.
• BOYACIYAN, Mihran, Cenâb-ı Peygamber-i Zîşân Tarafından Müsâadât ve Himâyeyi Hâvî Hristiyanlara İhsân Buyurulan Ahidnâme-i Mübâreke ve Umûm Hristiyanların İslâmiyet’e Arz-ı Şükrân ve Mahmedetleri Rehnümâ-yı Meclis-i Mebûsan ve Sadâ-yı Vatan, Arşak Garoyan Matbaası, İstanbul 1326.
• BOYACIYAN, Mihran, Fransızca Efʻâl-i Semâiyyenin Tasrifi, Mahmudbey Matbaası, İstanbul 1302 (1886).
• BOYACIYAN, Mihran, Romeo ve Jüliyet Faciası, Civelekyan Matbaası, İstanbul 1302 (1886).
• BOYACIYAN, Mihran, Sehiv Komedyası, Civelekyan Matbaası, İstanbul 1302 (1886).
• BOYACIYAN, Mihran, Verona'nın İki Asilzadesi, Mahmudbey Matbaası, İstanbul 1302 (1886).
• BOYACIYAN, Mihran, Otello, Manzûme-i Efkâr Matbaası, İstanbul 1328 (1912).
• BUÇUKCU, Öner, II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Hükümetleri ve Osmanlı Dış Politikası (1908-1913), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2012.
• Cumhuriyet, 26 Ekim 1938.
• ÇAKMAK, Hasan Ali, “İngiliz Maliyeciler Lord Hobart ve Morgan Hugh Foster’ın İstanbul Serüveni (1861-1863)”, Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, sy. 7 (Haziran 2025).
• ÇANKAYA, Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler –Mülkiye Şeref Kitabı–, Ankara 1968, II.
• ÇETİN, Atilla, “II. Abdülhamid’e Sunulmuş Beyrut Vilayetindeki Yabancı Okullara Dair Bir Rapor”, Türk Kültürü, sy. 253, Ankara 1984.
• ÇETİNSAYA, Gökhan, “Abdülhamid Rejiminin Kilit Taşı: Merkeziyetçilik”, Sultan II. Abdülhamid Dönemi: Siyaset-İktisat-Dış Politika-Kültür-Eğitim, İZU Yay., İstanbul 2019.
• ÇOĞ, Mehmet, “Hıristiyanların İslamiyet’e Karşı Olan Şükür ve Mahmedetleri, Mihran Boyacıyan”, Dinî Araştırmalar Dergisi (Eylül–Aralık 2002), V/14.
• DOĞAN, Cem, “An Example To The Quest Of Identity Of The Second Constitutional Period: The Charter, Structure And Aims Of Committee Of The Unity Of Ottoman Ethnic Elements”, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, VIII/5 (Spring 2013).
• ERDOĞDU, A. Teyfur, “Osmanlılığın Evrimi Hakkında Bir Deneme: Bir grup (Üst Düzey Yönetici) Kimliğinden Millet Yaratma Projesine”, Doğu Batı Düşünce Dergisi – II. Meşrutiyet “100. Yıl”, I/45, İstanbul 2008.
• ERYAMAN, Ayşe, “1909 Matbuat Kanunu Matbuat Hürriyeti Getirdi Mi? İkinci Meşrutiyet Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında ‘Matbuat Hürriyeti’ Tartışmaları (1909-1914)”, OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sy. 48, Ankara 2020.
• GENÇOĞLU, Mustafa, “1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, II/1, 2011.
• GÜNGÖR, Celalettin, “Huguenotlar: Bir 16. Yüzyıl Acısı (Doğuş, Baskı, İç Savaş ve St. Bartholomew Katliamı)”, Ekonomi İşletme Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, X/2, 2024.
• INALCIK, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, Kronik Kitap, İstanbul 2016.
• Kanûn-ı Esâsî, Karabet Matbaası, İstanbul 1324.
• KARA, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi –Metinler/Kişiler– I, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.
• KARAKOÇ, Ercan, “Osmanlı Hariciyesinde Bir Ermeni Nazır: Gabriyel Noradunkyan Efendi”, Uluslararası İlişkiler Dergisi (Bahar 2010), VII/25.
• KENANOĞLU, M. Macit, “Nizâmiye Mahkemeleri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/nizamiye-mahkemeleri (Erişim Tarihi: 10.08.2025).
• KIZILTOPRAK, Süleyman, “Armenians in the Bureaucracy of Ottoman Egypt: The Career of Bogos Nubar Pasha (1824-1899)”, History Studies International Journal of History, II/2, Samsun 2010.
• KOÇABAŞOĞLU, Uygur, “Hürriyet”i Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• KOCAOĞLU, Mehmet, “Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı (1831-1841)”, OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sy. 6, Ankara 1995.
• Milliyet, 14 Kanunusani 1933, s. 6; 20 Eylül 1934, s. 1.
• MACİT, John Andrew Morrow, The Covenants of the Prophet Muhammad with the Christians of the World, Angelico Press / Sophia Perennis, Tacoma (WA) 2013.
• Matbuat ve Matbaalar Kanunu, Hilal Matbaası, Dersaadet 1334.
• OĞUZ, Arzu, Karşılaştırmalı Hukuk, Yetkin Yayınları, Ankara 2003.
• OKUMUŞ, Ejder, “Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), III/5, Diyarbakır 2005.
• ÖRENÇ, Ali Fuat, “Ege Sorunu’nda Sporad Adaları Maktu Vergisi Meselesi”, Prof. Dr. Mustafa Öztürk Onuruna Tarih Yazıları I, (Editörler: Işıl Işık Bostancı vd.), İdeal Kitaplar, İstanbul 2021.
• ÖZEÇOĞLU, Halil, Modernleşme Sürecinde İzmir’de Müslim ve Gayrimüslimlerin Eğitimine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım (1856-1908), Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, İzmir 2009.
• ÖZEL, Sabahattin, “Meis Adası ve Başlangıcından Günümüze Meis Sorunu”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, sy. 345, Temmuz 1995.
• ÖZSARAY, Mustafa, https://insicam.net/2024/04/08/filistine-yahudi-gocu-projesinin-arka-plani-ii/. (Erişim tarihi: 20.08.2025)
• ŞAHİN, Abbas vd., “Türkiye’nin İlk Orman Planlama Ünitesindeki Teknik ve Yapısal Değişimlerin Yüz Yıllık Değerlendirilmesi”, Ormancılık Araştırma Dergisi, IX/1, 2022.
• SİVRİ, Pir Murat, “Avrupalı Büyük Devletlerin Basın Organlarına Göre 1908 Jön Türk İhtilali ve Meşruti Yönetime Yeniden Geçilmesi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, sy. 45, İstanbul 2024.
• Tan, 30 Mart 1918, s. 7.
• TOPRAK, Zafer, “II. Meşrutiyet Döneminde İktisadi Düşünce”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yay., İstanbul 1985, III.
• UZUN, Ahmet, “Tepedelenli Ali Paşa ve Mal Varlığı”, Belleten, LXV/244.
• UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, “Çandarlı (Cenederli) Kara Halil Hayreddin Paşa: Menşe’i, Tahsili-Kadılığı-Kazaskerliği-Vezirliği ve Kumandanlığı”, Belleten, XXIII/91, Ankara 1959.
• Vakit, 22 Birinci Teşrin 1941, sy. 80532, s. 2.
• YILDIZ, İsmail, II. Meşrutiyet Döneminde Ermenilerde Devlet, Toplum ve Kimlik Tartışmaları (1908–1914), Yüzde İki Yayınları, Ankara 2019.