Dini Diplomasi ve Şiileştirme Bağlamında İran’ın Afrika’daki Faaliyetleri: Fas, Tunus, Cezayir Örneği

Yıl 2022, , 135 - 166, 06.01.2023

Orhan Karaoğlu

https://doi.org/10.26513/tocd.1153221

Cited By: 1

Öz

İçinde bulunduğumuz 21. yüzyıl 2000'li yılların başında dönemin Güney Afrika Devlet Başkanı Thabo Mbeki tarafından "Afrika Yüzyılı" olarak tanımlanmıştır. Afrika’nın 21. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uluslararası sistem içerisinde daha etkin rol oynaması ve küresel sahnede ağırlığı giderek artan bir aktör olması beklenmektedir. Küresel aktörlerin Afrika’da yer alması, bölgesel güçlerinde Afrika üzerinde siyaset geliştirmelerine zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda bölgesel bir güç olan İran’ın Afrika özelinde Kuzey Afrika’daki faaliyetleri özellikle de Şiileştirme siyaseti diğer rakiplerine göre daha dikkat çekici bir şekilde ilerlemektedir. Pers İmparatorluğu’ndan miras alınan Farisi bakış açısının yanı sıra Şiilik günümüz İran’ının jeopolitik ve jeokültürel eğilimlerini önemli derecede etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir. Şiilik siyasallaşmasıyla birlikte İran’ın milli kimliğinin oluşturulmasında ve korunmasında önemli rol oynayan faktörlerden biri belki de en önemlisi haline gelmiştir. Bu bağlamda etrafındaki diğer medeniyetlerden farklı sosyokültürel bir sistem oluşturan İran Şiiliği, Şah İsmail döneminden itibaren Fars milliyetçiliği ile iç içe geçmiş ve günümüzde de güvenlik ve dış politika üzerinde temel belirleyici haline gelmiştir. Bu bağlamda bu makalede İran’ın Kuzey Afrika’da Fas, Tunus ve Cezayir’deki dini diplomasi ve Şiileştirme faaliyetleri ele alınacaktır. İran’ı ve özelinde İran dış politikasını doğru anlamak tek başına uluslararası ilişkiler disiplinini aşan bir konudur. Yani sadece uluslararası ilişkiler disiplini ve teorileriyle İran’ın toplumsal, siyasal, kültürel, ekonomik, dinsel, mezhepsel vb. yapılarını tam analiz etmemiz mümkün değildir. Bu noktada makalemizde disiplinler arası bir çalışmayla İslam Mezhepleri Tarihi ile Uluslararası İlişkiler disiplini bir araya getirilerek Şiiliğin İran dış politikasına olan etkileri Dini Diplomasi bağlamında değerlendirilecek ve bölgedeki gelişmeler Afrika’daki yansımaları özelinde de Fas-Tunus-Cezayir’deki yansımaları açık kaynak veri metodundan yararlanılarak vaka analizi yöntemiyle incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İran, Afrika, Şiilik, Velayat-i Fakih, Dış Politika

Iran's Activities in Africa in the Context of Religious Diplomacy and Shi’ization: The Case of Morocco, Tunisia, and Algeria

Öz

In the early 2000s, the 21st century, which we are living in, has been defined as the “African Century” by Thabo Mbeki, the President of South Africa. By the second half of the 21st century, Africa is expected to play a more active role in the international system and become an increasingly important actor on the global stage. The presence of global actors in Africa paved the way for regional powers to develop policies on Africa. In this context, the activities of Iran, a regional power, in Africa and foremost in North Africa particularly regarding its policy of Shi’ization, are progressing in a more assertive way than its rivals. Alongside the Persian worldview inherited from the Persian Empire, Shi'ism has significantly influenced and continues to influence the geopolitical and geo-cultural tendencies of contemporary Iran. With its politicization, Shiism has become one of the most important factors that play an important role in the creation and preservation of Iran's national identity. In this context, Iranian Shi- ism, which creates a different socio-cultural system vis-à-vis other neighboring civilizations, has been intertwined with Persian nationalism since the reign of Shah Ismail. It has become the main determinant of security and foreign policy in today’s Iran. In this vein, this study examines Iran's religious diplomacy and Shi’ization activities in Morocco, Tunisia, and Algeria. Understanding Iran and Iranian foreign policy, is an endeavor that goes beyond the discipline of International Relations. In other words, it is not possible to fully analyze Iran's social, political, cultural, economic, religious, sectarian structures by merely relying on the discipline and theories of international relations. Therefore, this study combines the history of Islamic sects and the international relations discipline in an interdisciplinary way, and so examines the effects of Shiism on Iran's foreign policy in the context of religious diplomacy, its ramifications in Africa, es- pecially in Morocco-Tunisia-Algeria, by using open-source data and the developments in the region as case studies.

Anahtar Kelimeler

Iran, Africa, Shiism, Velayat-i Faqih, Foreign Policy

Kaynakça

• Bahşi, Ahmed. “İran ve Afriga-ye Cunubi: Seyr-i Tehavvul-e Re- vabet-i du Canebe ve Zerfiyet Senci-yi Ayende.” Mecelle-i Revabet- i Harici, no. 22 (1393): 181-213.
• Chubin, Shahram. “Iran’s Strategic Aims and Constraits.” Iran’s Strategic Intentions and Capabilities içinde, Ed. Patrick Clawson, 65-92. Washington: National Defense University, 1994.
• Dehgani, Muhammed vd. “Seyr-i Tarihi-yi Teşeyyu der Merakeş.” Feslname-yi İlmi-Pejuheşi Mutalaat-e Tarih-i Cehan-e Eslam 5, Şomare, 10, (Payiz ve Zemestan 2018):101-120.
• Eşrefi, Ekber ve Silab, Kuddusi Alizade. “Velayet-i Mutleqe’i Fakih der Endişe-yi Siyasi-yi Ayetullah Hamaney.” Pejuheşname-i İnkılab- e Eslami, Şomare, 21, (Zemestan 1395): 23-50.
• Ferati, Abdul Vahap. “Mefhum-e Hukumet-e İslami ve Cumhuri-yi İslami ez Didgah-e İmam Humeyni.” Mecelle-i Ulum-e Siyasi, Şomare, 5 (Tabestan 1378): 221-243.
• Fermani, Raziye. “Berresi-yi Revabet-e Siyasiye İran Ba El- Cezayir ez Zeman-e İstklal-e El-Cezayir ta Eknun.” Şişşomin Hemayeş-e Milli Pejuheşha-ye Nevin der Hoze-ye Ulum-e Ensani ve Mutalaat-e İçtimai-yi İran, (1399): 1-19.
• Ğerevi, Yusufi ve Hadi, Muhammed. “Gozareş Ez Yek Sefer-e Tebliğati Veziyet-e Şiiyan-e Sahel-i Aj.” Mecelle-i Marefet, Şomare, 52, (1381): 111-112.
• Heibach Jens, “Sub-Saharan Africa: A Theater for Middle East Power Struggles”, Middle East Policy, (Eylül 2020): 69-80. https://doi.org/10.1111/mepo.12495.
• Humeyni, Ruhullah Musevi. “Velayet-i Fakih.” Hukumet-i İslami. Tahran, Tenzim ve Neşr-i Asar-i İmam Humeyni, 1356.
• İbrahimi, Şehruz ve Fehimi, Fateme. “Diplomasi-ye Ferheng-i Cum- huri-yi Eslami-yi İran der Garb-e Afrika.” Mecelle-i Mutalaat-e Af- rika, Şomare, 22, (Payiz ve Zemestan 1389): 207-232.
• Karaoğlu, Orhan. Teopower Olarak Şiilik ve İran Dış Politikası. İs- tanbul: Kitabevi Yayınları, 2021.
• Lefebvre, Jeffrey A. “Iran’s Scramble for Sub-Saharan Africa.” In- sight Turkey 21, no.1, (2019): 133-150.
• Mousavi, Hamed ve Naeni, Amin. “Iran and Russia Pivot to the East: Was It U.S. Pressure?.” Middle East Policy, (Ekim 2019): 107-122. https://doi.org/10.1111/mepo.12441.
• Onat, Hasan. “Bilgi, Bilim ve Yöntem” İslam Bilimlerinde Yöntem, ed. Halis Albayrak, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2005.
• Reşadeti, Muhammed Mehdi. “Hukumeti Mubteni ber Nezeriye-yi Velayet-i Fakih ez Menzer-i İmam Humeyni.” Feslname-i Din ve Siyaset, Şomare, 13-14, (Payiz 1386): 3-19.
• Sayebani, Ali Rıza ve Salari, Eminullah. “Berresi-ye Cayegah-e Re- hberi ez Menzer Hukumet-e İslami ve Kanun-e Esasi.” Mahname-i Pejuheş-e Milel, Şomare, 15 (1395): 103-115.
• Seeberg, Peter. “İran Devrimi, 1977-1979: Etkileşim ve Dönüşüm.” Doğu Batı Dergisi, sayı. 79, (2016): 183-201.
• Shazly, Ashraf. “Eritria: Another Venue for the Iran-Israil Rivalry.” Stratfor Worldview Assessments, (11 Aralık 2012).
• Şirvedi, Murtaza vd. “Goftemanha-ye Mukavemet (Şii) ve Tasir-i an ber Nezm-i Emniyeti-yi Hegemonik-e Garb-i Asya der Muvacehe ba Goftemanha-ye Selefi ve Ehvani.” Pejuheşname-i Siyasi-ye Cihan İslam 10, Şomare, 1, (Bahar 1399): 219-239.
• Sönmez, Kutlu. “İslam Mezhepleri Tarihinde Usul Problemi”, İslami Bilimlerde Metodoloji/Usul Meselesi 1, İslami İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005.
• Taheri, Ruhengiz. “Revabet-i İran ve Tunus der Gozar-e Zeman.” Mahname-yi Ketab-e Ulum-e Ectemai 15, (Khordad 1388): 86-89.
• Verei, Seyid Cevad. “Resmiyyet-i Mezheb-e Şia der Kanun-e Esasi- yi Cumhuri-yi İslami-yi İran.” Feslname-i İlmi Pejuheş-i Şia Şinasi, Şomare, 48 (Zemestan 1393): 37-74.
• DEİK. “Afrika Bilgi Notu.” Ekonomik Araştırmalar Dergisi, (Ekim .4 :)2021
• Ghannad-Bashi, Jafar. “Why Iran Must Attach Importance to Af- rica?.” Analysis of Iran Review, 3 Ağustos 2016. http://www.iranre- view.org/content/Documents/Why-Iran-Must-Attach-Importance- to-Africa-.htm.
• Gürsoy, Cevat Rüştü. “Afrika; Yeryüzünün Asya’dan Sonra İkinci Büyük Kıtası.” TDV İslam Ansiklopedisi, cilt.1, (1988). https://is- lamansiklopedisi.org.tr/afrika.
• Haksöz Dergisi. “Raşid bin İsa ile Cezayir Üzerine Söyleşi.” sayı. 17, Ağustos 1992. Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.haksozhaber.net/okul/cezayir-uzerine-253yy.htm.
• Jamaran. “Şiiyan der Beljik ne-mitevanend ez Emam Humeyni Çizi Beguyend.” 4 Behmen 1392, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. -نمی-بلژيک-در-شيعيان-15/27961-اخبار-بخش/https://www.jamaran.news بگويند-چيزی-خمينی-امام-از-توانند
• Kalbasi.ir. “Şiiyan-e el-Cezayir.” 15 Tir 1400, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://kal- basi.ir/%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86 - %D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8 %B1/.
• Mahname-yi Akhbar-e Şiiyan. “Şiiyan-e el-Cezayir der Goftegu ba Şeyh Fazil Ahmed Riyal.” no. 40, (Esfend 1378): 9-13, https://www.magiran.com/paper/596454.
• McAnenny, Alex. “A Tutorial Overview of Iran’s Strategic Influence in Africa.” Center for Security Policy, 2014, https://www.centerfor- securitypolicy.org/wp-content/uploads/2015/01/Iran-in-Africa.pdf.
• Naeni, Amin. “Iran and Africa: Why Tehran will Boost its Ties with the Continent Under the Raisi Administration.” 11 Ağustos 2021. https://www.mei.edu/publications/iran-and-africa-why-tehran-will- boost-its-ties-continent-under-raisi-administration.
• Nasihi, Mustafa. “Velayet-i Fakih der Kanun-e Esasi.” Hukumet-i İs- lami, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://l24.im/Rc6P.
• Pham, J. Peter. “Iran’s ties to Africa.” The Jarusalem Strategic Trib- une. Şubat 2022. https://jstribune.com/pham-irans-ties-to-africa/.
• Portaleb, Ruhullah. “Teşeyyu der Tunus.” Mecelle-i Maaref 99. Mehr ve Aban 1392. https://hawzah.net/fa/Maga- zine/View/5211/7626/95250/%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8% B9-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%88%D9%86%D8%B3.
• Saidi, Sara. “Iran in Africa: Ideology Comes at the Expense of Di- plomacy and Busines.” 7 Ocak 2021. https://www.theafricare- port.com/57225/iran-in-africa-ideology-comes-at-the-expense-of- diplomacy-and-business/.
• Shia Africa. “İslam ve Teşeyyu der Merakeş.” 15 Temmuz 2018, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022.http://www.shiafrica.com/archive/1817/%D8%A7%D8%B3% D9%84%D8%A7%D9%85-%D9%88- %D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B1- %D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4.
• Shia Atlas. “Padişahi-yi Merakeş.” Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://shiaatlas.com/coun- try/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87% DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/.
• Shia News. “Negahi be Vez’iyyet-i Şiiyan-e Merakeş.” 29 Ordebe- heşt 1395, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.shia- news.com/fa/news/118524/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87 %DB%8C-%D8%A8%D9%87- %D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86- %D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4.
• Shia News. “Pejuheş-i Khandeni ez Vaz’iyyet ve Ayende-yi Teşeyyü der el-Cezayir.” 19 Aban 1398, Son erişim tarihi: 17 Haziran 2022. https://www.shia-news.com/fa/news/173045/%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87 %D8%B4- %D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86%DB% 8C-%D8%A7%D8%B2- %D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D9%88- %D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87- %D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B1- %D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8 %B1.
• Vali, Kazım. “Teşeyyü-i Siyasi Çi est ve İran çe Gune Beraye an Telaş mi Koned?.” Iran Wıre, 23 Ferverdin 1401, https://l24.im/lBIXV .