1798-1850 Arası Mısır’da Matbaa: Tarih Alanında Neşir ve Tercüme Faaliyetleri

Yıl 2020, , 171 - 208, 31.12.2020

Halil İbrahim Erol

https://doi.org/10.26513/tocd.715230

Cited By: 3

Öz

Müteferrika Matbaası’ndan Mısır’daki Bulak Matbaası’na uzanan yüz yıllık süreç, temel ilgi ve alakaların değiştiği, basılan eserlerin Doğu’dan Batı’ya ya da içeriden dışarıya ve İslami konulardan modern bilimsel/teknik mevzulara kaydığını gösteren bir seyir izlemiştir. İstanbul ve Kahire özelindeki faaliyetler kısmi benzerlikler barındırsa da büyük farklılıklara sahiptirler. Meselenin daha iyi anlaşılması ve anlamlandırılması gayesiyle bu makalede Osmanlılar’da matbaanın tesisi ve neşriyat sahasındaki temel gelişmeler kısaca ele alınmaktadır. Bu çalışma, Mısır’da kurulan matbaa ve yapılan neşriyatı incelemektedir. Mısır’da matbaanın kurulması, yoğun bir şekilde kitap basılması ve kitapların dağılımını gösteren oldukça farklı bir tablo ortaya çıkarmaktadır. Bu çalışma, Mısır’daki matbaanın tesisi ve neşriyata başlanması meselesinde ana unsurun teknik-askerî saikler olduğunu ileri sürmektedir. Tarih alanında gerçekleştirilen basım ve tercüme faaliyetlerinin Mısır’daki yönetimin ana eğilimini ortaya koyan niteliklere sahip olduğunu göstermektedir. Seçilen eserlerin dağılımı Kahire’deki siyasi erkin, Kavalalı Mehmet Ali Paşa ve maiyetinin, Batı’yı anlamaya dönük ilgisini vurgulamakta ve çeviri faaliyetlerinin arka planındaki saikleri net bir şekilde ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla bu makale 1822-1850 tarihleri arasında çevrilen ve basılan tarih eserlerinin, icra edilen reformların ayrılmaz bir parçası olarak görülmesi gerektiğini belirtmektedir. Makalede yer alan eserlerin belirlenmesinde bugüne kadar yapılmış olan Arapça, İngilizce ve Türkçe bibliyografik çalışmalardan istifade edilmiştir. Bu çalışma, Kahire’de ortaya çıkan tarih kitaplarıyla irtibatlı tercüme ve neşir faaliyetlerindeki ana odağın batıya dönük olduğunu ileri sürmekte, bunun arkasındaki temel sâikin Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın özel ilgisi olduğu varsayımından yola çıkmaktadır. Bu çevirilerin odağını ise Napolyon’un oluşturduğu ortaya konmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Müteferrika, Bulak, Matbaa, Tercüme Faaliyetleri, Tarih Kitapları

The Printing Press between 1798-1850 in Egypt: Publication and Translation Activities in the Field of History

Öz

The century-long process, which ran from the Mutaferrika Printing House to the Bulak Printing House, followed a course that showed that basic interests and concerns had changed, and that the printed works had shifted from East to West or from inside to outside and from Islamic subjects to modern scientific/technical issues. Although the activities in Istanbul and Cairo indicate partial similarities, they have great differences. In order to better understand and make sense of the issue, the main developments in the establishment of the printing press and the publication field in the time of the Ottomans are briefly described. This article examines the printing press and the publications in Egypt. The establishment of the printing press in Egypt reveals a quite different picture showing the intensive publishing of books and their distribution. This article argues that the main factor in the establishment of the printing press in Egypt and the start of publication is based on technical-military motives. It shows that the printing and translation activities carried out in the field of history have the characteristics that reveal the main tendency of the administration in Egypt. The distribution of selected works highlights the interest of the political power, Muhammad Ali Pasha and his retinue in Cairo toward understanding and recognizing the West and clearly revealing the motives behind the translation activities. Therefore, this article states that the historical works translated and published in this process should be seen as an integral part of the reforms that have been carried out. The bibliographic studies in Arabic, English and Turkish that have been carried out so far have been utilized in determining the works in our study. Our research suggests that the main focus of translation and publication activities of mentioned history books in Cairo is the West. Our article assumes that the main motive behind this is the special interest of Muhammad Ali Pasha, and that it is revealed that Napoleon was the focus of these translations.

Anahtar Kelimeler

Muteferrika, Bulak, Printing House, Translation, History Books

Kaynakça

• Abduh, İbrahim. Âlâmu’s-Safahâti’l-Arabiyye. Kahire: Matbaatü’t-Tevekkül, 1944.
• Abduh, İbrahim. Târihu’t-Tıbâa ve’s-Sahâfe fi Mısr hilâl el-Hamleti’l-Fransiyye, 1798-1801. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1949.
• Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
• Ahmed Vâsıf Efendi. Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr (12091219/1794-1805). Editör: Hüseyin Sarıkaya. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2018.
• Akıncı, Gündüz. Türk-Fransız Kültür İlişkileri (1071-1859), Ankara: Sevinç Matbaası 1973.
• Arrian The Nicomedian. The Anabasis of Alexander: The History of the Wars and Conquests of Alexander the Great. Çev. E. J. Chinnock. Londra: Hodder and Stoughton, 1884.
• Arrianos, Flavius. İskender’in Seferi (Aleksandrou Anabasis). Çev. Furkan Akderin. İstanbul: Alfa Yayınları, 2005.
• Azeb, H., ve Mansur, A. Matbaatu Bulak, İskenderiye: Mektebetü’l-İskenderiyye, 2005.
• Babinger, Franz. Müteferrika ve Osmanlı Matbaası: 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat. (çev. ve haz.) Nedret Kuran-Burçoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. (çev.) Coşkun Üçok. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982.
• Balcı, Sezai. Babıâli Tercüme Odası. İstanbul: Libra Yayıncılık, 2013.
• Başaran, Ayşe T. The Ottoman Printing Enterprise: Legalization, Agency and Networks, 1831-1863 (Basılmamış Doktora Tezi). Boğaziçi University, 2019.
• Baysal, Jale. Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875. İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2010.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Beydilli, Kemal. İki İbrahim Müteferrika ve Halefi, İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1995.
• Beydilli, Kemal. Mühendishâne ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• Boustany, Salaheddine. The Press During the French Expedition in Egypt, 1798-1801. Cairo: Al-Arab Bookshop, 1954.
• Castéra, Jean Henri. Histoire de Catherine II, impératrice de Russie. C. 1-4. Paris: F. Buisson, 1797. Cebertî, Abdurrahman. Acâibu’l-Âsâr fi’t-Terâcim ve’l-Ahbâr. (tah.) Shmuel Moreh. III, Jerusalem: Printiv Press, 2013.
• Cebertî, Abdurrahman. Mazharu’t-Takdîs bi-Zevâli Devleti’l-Fransis. (tah.) Abdürrahim A. Abdürrahim. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998.
• Cebertî, Abdurrahman. Târîhu Müddeti’l-Fransis bi-Mısr. Editör: Abdurrahim Abdurrahman Abdürrahim. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Câmiî, t.y.
• Cheng-Hsiang, Hsu. The First Thirty Years of Arabic Printing in Egypt, 1238-1267 (1822-1851): A Bibliographical Study with A Checklist by Title of Arabic Printed Works, I-II, (Basılmamış Doktora Tezi). University of Edinburgh, 1985.
• Choueiri, Youssef M. Modern Arab Historiography: Historical Discourse and the Nation-State. London: Routledge, 2003.
• Civelek, Yakup. “Mehmed b. Mustafa el-Vânî ve Vankulu Lûgatı.” EKEV Akademi Dergisi 1, no. 3 (1998): 355-62.
• Diriker, Ebru. “On the evolution of the interpreting professsion in Turkey: from the Dragomans to the 21st century.” içinde Tradition, Tension and Translation in Turkey, Editörler: Şehnaz Tahir Gürçağlar, Saliha Paker ve John Milton, 89-105. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2015.
• Driault, Edouard. Napoleon’un Şark Siyaseti: Selim-i Sâlis, Napoleon, Sebastiani ve Gardane. Çev. M. Fuad Köprülüzade. Dersaadet: Kanaat Matbaası, 1329.
• Fahmy, Khaled. “The Era of Muhammad Ali Pasha, 1805-1848”. The Cambridge History of Egypt. (ed.) M. W. Daly. II, Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Gerçek, Nüzhet. Türk Matbuatı. Ankara: Gezgin Kitabevi, 2002.
• Heyworth-Dunne, J. An Introduction to the History of Education in Modern Egypt. Londra: Burleigh Press, 1938.
• Heyworth-Dunne, J. “Printing and Translations under Muhammad Ali of Egypt: The Foundation of Modern Arabic.” Journal of the Royal Asiatic Society, 1940.
• Hitti, Philip K. History of the Arabs. London: Palgrave Macmillan, 2002.
• Hitzel, Frédéric, Editör: Enfants De Langue et Drogmans-Dil Oğlanları ve Tercümanlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1995.
• Hourani, Albert. Çağdaş Arap Düşüncesi. (çev.) Latif Boyacı ve Hüseyin Yılmaz. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA, 2006.
• İshâkî, Muhammed Abdülmu’tî. Kitâbü Ahbâri’l-Üvel fî men Tasarrafe fî Mısr min Erbâbi’d-Düvel. Kahire: Matbaatü’l-Yemeniyye, 1310.
• Kabacalı, Alpay. Türk Kitap Tarihi, Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar. İstanbul: Cem Yayınevi, 1989.
• Kabacalı, Alpay. Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Bayın ve Yayın. İstanbul: Literatür Yayınları, 2000.
• Kaçalin, Mustafa S. “Mütercim Asım Efendi”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXII (2006).
• Koçi Bey. Koçi Bey Risâlesi. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebuzziya, 1303.
• Koloğlu, Orhan. Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1987.
• Koloğlu, Orhan. İlk Gazete İlk Polemik. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2014.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı Basınının Doğuşu ve Blak Bey Ailesi. (çev.) Erol Üyepazarcı. İstanbul: Müteferrika Yayınları, 1998.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınları, 2015.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Koloğlu, Orhan. Takvim-i Vekayi: Türk Basınında 150 Yıl, 1831-1981. Ankara: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, t.y.
• Koloğlu, Orhan. Türk-Arap İlişkileri. İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2017.
• Krusinski, Judasz Tadeusz. Târîh-i Seyyâh der Beyân-ı Zuhûr-ı Afgâniyân ve Sebeb-i İnhidâm-ı Binâ-i Devlet-i Şâhân-ı Safeviyyân. Çev. İbrahim Müteferrika. Kostantiniyye: Dârü’t-Tıbâati’l-Mamûre, 1729.
• Kut, T. ve Türe, F. Yazmadan Basmaya: Müteferrika, Mühendishane, Üsküdar. İstanbul: Ünal Ofset, 1996.
• Lewis, Bernard. İslam ve Batı. (çev.) Çağdaş Sümer. Ankara: Akılçelen Kitaplar, 2017.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. (çev.) Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. (çev.) Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Anka Yayınları, 2003.
• Meisami, Julie S. and Starkey, Paul (ed.). Encyclopedia of Arabic Literature, II, London: Routledge, 1999.
• Meral, Arzu. “A Survey of Translation Activity in the Ottoman Empire.” Osmanlı Araştırmaları, 2013, 105-55.
• Meral, Arzu. “Kahire’den Avrupa’ya Açılan Kapı: Medresetü’l-Elsün (Diller Okulu, 1835).” Osmanlı Araştırmaları 37 (2011): 77-98.
• Murâdî, es-Seyyid. Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed, Silkü’d-Dürer fî A’yâni’l-Karni’s-Sâni Aşer. I. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1988.
• Mütercim A. Asım. Âsım Efendi Tarihi: Osmanlı Tarihi 1218-1824/1804-1809. (haz.) Ziya Yılmazer. I. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Na’eh, Yaron Ben. “Hebrew Printing Houses in the Ottoman Empire”. Jewish Journalism and Printing Houses in the Ottoman Empire and Modern Turkey. (ed.) Gad Nassi. The Isis Press, İstanbul, 2001.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Alkım Yayınevi 2006.
• Özcan, Tahsin. “Nişancızâde Muhyiddin Mehmed”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXIII (2007). Özege, Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. c. 1. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1971.
• Özege, Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. c. 2. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1977.
• Pedersen, Johannes. The Arabic Book. Çeviren Geoffrey French. Princeton: Princeton University Press, 1984.
• Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. Çev. Ayşe Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Râfiî, Abdurrahman. Târîhu’l-Hareketi’l-Kavmiyye ve Tatavvuri Nizâmi’lHükm fî Mısr. c. 1. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1981.
• Raphaël, Don. Dizionario Italiano e Arabo. Kahire: Bulak Matbaası, 1238.
• Rıdvân, Ebu’l-Futûh. Târîhu Matbaati Bulak ve Lamha fî Târîhi’t-Tibâa fî Büldâni’ş-Şarki’l-Evsat. Kahire: El-Matbatü’l-Emîriyye, 1953.
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• Sabev, Orlin. “Waiting for Godot: The Formation of Ottoman Print Culture”. Historical aspects of printing and publishing in languages of the Middle East: papers from the third symposium on the history of printing and publishing in the languages and countries of the Middle East, University of Leipzig, September 2008. (ed.) Geoffrey Roper. Leiden: Brill, 2014.
• Sevük, İsmail Habib. Avrupa Edebiyatı ve Biz: Garptan Tercümeler. c. 1. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1940.
• Sevük, İsmail Habib. Avrupa Edebiyatı ve Biz: Garptan Tercümeler. c. 2. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1941.
• Shayyâl, Jamal al-Dīn. A History of Egyptian Historiography in The Nineteenth Century. Alexandria: Alexandria University Press, 1962.
• Silvera, Alain. “The First Egyptian Student Mission to France under Muhammad Ali”. Middle Eastern Studies. 16/2 (1980).
• Sinoué, Gilbert. Kavalalı Mehmet Ali Paşa: Son Firavun. (çev.) Ali Cevat Akkoyunlu. İstanbul: Doğan Kitapçılık, 1999.
• Strauss, Johann. “The Millets and the Ottoman Language: The Contribution of Ottoman Greeks to Ottoman Letters (19th - 20th Centuries).” Die Welt des Islams 35, no. 2 (1995): 189-249.
• Strauss, Johann. “Turkish Translations from Mehmed Ali’s Egypt: A Pioneering Effort and its Results.” içinde Translations: (Re)shaping of Literature and Culture, Editör: Saliha Paker, 108-47. Boğaziçi Üniversitesi Press, 2002.
• Şeyyâl, Cemaleddin. Târîh’ut-Terceme fî Mısr fî Ahdi’l- Hamleti’l-Fransiyye. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabi, 1951.
• Şeyyâl, Cemaleddin. Târîh’ut-Terceme ve’l Hareketi’s-Sekâfiyye fî Asri Muhammed Ali. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabi, 1951.
• Tahtâvî, Rifâa Râfi‘. Paris Gözlemleri. Çev. Cemil Çiftçi. İskenderiye: Ses Yayınları, 1992.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2001.
• Toderini, Giambattista. Türklerin Yazılı Kültürü ve Edebiyatı. Çev. Mehmet Serdar Bekar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2018.
• Türk, Nikola. Hamletü Bunabart ilâ’ş-Şark, Mahtûtatü Nikola et-Türk. (tah.) Emel Beşşûr. Trablus: Jarrous Press, 1993.
• Tziovas, Dimitris. Greece and the Balkans: Identities, Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightenment. Aldershot: Routledge, 2003.
• Vatikiotis, Panayiotis Jerasimof. The Modern History of Egypt. Londra: Cox &Wyman Limited, 1969.
• Verdery, Richard N. “The Publications of the Būlāq Press under Muḥammad ’Alī of Egypt.” Journal of the American Oriental Society 91, no. 1 (1971): 129-32.
• Wendell, Charles. The Evolution of the Egyptian National Image: From its Origins to Ahmad Lutfi al-Sayyid. Berkeley: University of California Press, 1972.
• Yazıcı, Nesimi. “Vekayi-i Mısriye Üzerine Birkaç Söz.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), no. 2 (1991): 267-78.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Çev. Yasemin Saner Gönen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.