Militarist Turkish-Islamic Synthesis: Official Ideology, Official History and Nationalism in the Second Constitutional Period

Yıl 2014, Cilt: 1 Sayı: 2, 147 - 172, 01.12.2014

Mehmet Ö.alkan

Öz

23 Temmuz 1908 tarihindeki “Özgürlük İlanı” İkinci Meşrutiyet Dönemi’nin yolunu açtı. Bu tarihten başlayıp 1918 yılına kadar süren bu 10 yıllık dönem içinde fark edilir bir ideolojik değişiklik gerçekleşmiştir. İdeolojideki değişim, II.Abdülhamid’in saltanatı döneminde geçerli olan “İslami-Türk Sentezi”den “Türk-İslam Sentezi”ne geçiş şeklinde olmuştur. 23 Ocak 1913 yılında yaptıkları darbe ile iktidarı ele geçiren İttihat ve Terakki Fırkası, Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1924 sonrasında yaptığı gibi, “Türk milliyetçiliği” veya “militan laiklik” uygulamalarını pratiğe dökmüşlerdir. Ancak patlak veren Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı, İttihat ve Terakki Fırkası’nın faaliyete koymaya çalıştıkları isteklerinin ertelenmesine neden olmuştur. Bundan dolayı İttihat ve Terakki Fırkası, birleştirici bir güç ve seferber kaynağı olarak İslam’ı kullanıma sokmuş ve eğitim sistemindeki hatlar arasına da Türk kimliğini inşa etmeye çalışmışlardır. Yaşanan gelişmeler aslında “Militarist milliyetçilik” ve “Militarist Türk-İslam Sentezi”’nin neden İkinci Meşrutiyet Döneminde tekrar gündeme geldiği sorusunu ortaya çıkarmaktadır

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki Cemiyeti, milliyetçilik, Türk milliyetçiliği, ders kitapları, eğitim, Türk İslam ideolojisi

Kaynakça

• Ahmed Cevad Resimli Osmanlı Lisanı, Sarf ve Nahiv-Kıraat-Ezber-İmla Yazı, (Mekâtib-i Sutaniye Sunuf-ı İbtidaiyesinin Ve Umumi Mekâtib-i İbtidaiyenin İkinci Senesine Mahsusdu), Maarif Nezareti’nin 1330 Programına Göre Yazılmıştır), Dersaadet: Kitabhane-i İslâm ve As- keri, 1330.
• Ahmed Cevad, Musahabat-ı Ahlakıyye, (Sıhhiye, Medeniye, Vataniye ve İnsaniye Maarif Nezaretinin 1330 Müfredat Programına Göre Ya- zılmıştır, Mekâtib-i İbtidaiyenin Beşinci ve Mekâtib-i Sultaniye Sunuf-i İbtidaiyesinin Dördüncü Senesine Mahsusdur), İstanbul: Kitabhane-i İslâm ve Askeri, 1330.
• Ahmed Hilmi, Resimli ve Haritalı Milli Küçük Osmanlı Tarihi, (Son Prog- rama Tevfikan Bilumum Mekâtib-i Rüşdiyede Tedris Edilmek Üze- re Tertib Olunmuştur), Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1330.
• Ahmed Nazmi-Bekir Sıdkı, Yeni Usûl Osmanlı Terbiye-i Bedeniye Dersle- ri, Dersaadet: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327.
• Ahmed Rasim, Küçük Tarih-i Osmanî, (Umum Mekâtib-i İbtidaiyelerde Tedris Edilmek Üzere Maarif Nezareti Tarafından İntihab ve Kabul Olunmuştur), İstanbul: Artin Asadoryan ve Mahdumları Matbaası, 1331.
• Ahmed Reşid, Haritalı ve Resimli Ayine-i Tarih-i Osmanî, (Mekâtib-i İb- tidaiye ve Rüşdiye Tedrisatı İçin Son Def’a Olarak Tanzim ve Tah- rir Olunub Meclis-i Maarifce Bittasdik. Kabul Olunan Müfredat Programına Tevfikan Tertib Edilmiş ve Mekâtib-i Mezkûrede Tedris Olunmak Üzere Tab ve Neş Olunmuştur), Desaadet: Artin Asador- yan ve Mahdumları Matbaası, 1328.
• Ahmed Reşid, Haritalı ve Resimli Mükemmel Tarih-i Osmanî, (Umum Mekâtib-i İdadiyelerde Tedris Edilmek Üzere Tertib Edilmiştir), Dersaadet: Artin Asadoryan ve Mahdumları Matbaası, 1328.
• Ali Nizama, Meşrutiyet Kıratı, İkinci Kısım Asar-ı Müntehibeden Mürek- keb Kıraat Kitabıdır, Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1328.
• Ali Nizama, On Temmuz Malumat-ı Medeniyye ve Tatbikat-ı Ahlakıyye Vesaireye Dair Kıraat Kitabı 1. Kısım, İstanbul: Kasbar Matbaası, 1328.
• Ali Reşad [İstanbul Vilâyeti Maarif Müdürü ve İstanbul Idadisi Tarih-i Umumi Muallimi], Asr-ı Hazır Tarihi (İdadiler için), İstanbul: Ka- der Matbaa, 1327.
• Ali Reşad, Devlet-i Osmaniye Asr-ı Hazır Tarihi, Dersaadet: Matbaa-i Ka- der, 1328.
• Ali Seydi Musahabat-ı Ahlakıyye, (Altı Dershaneli Mekteblerin Devre-i Âlisinin İkinci Sınıfına Mahsusudur, Maarif Nezaretince Kabul ve Tertib Edilen En Son Programa Muvafıkdır), İstanbul: Şirket-i Mü- rettibiyye Matbaası, 1332.
• Ali Seydi, Mekâtib-i İbtidaiyeye Mahsus Musahabat-ı Ahlakıyye, Dersaa- det: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1332.
• Ali Seydi, Mekâtib-i İdâdî ve Sultaniye Şakirdanına Mahsus Devlet-i Os- maniye Tarihi, Resimli ve Haritalı, Tab’ı Sani, Dersaadet: Kanaat Matbaası, 1337.
• Ali Seydi, Vezaif Nazariyesi Üzerine Müretteb Ahlak-ı Dini Ulûm-u Ahlakiye-i Kadime ve Cedidenin Ahkâm-ı Diniye-i İslamiyeye Suret-i Tatbiki, Dersaadet: Kanaat Matbaası, 1329, s. 1-2; İsmail Hakkı, İlm-i Ahlak, Dersaadet: Hukuk Matbaası, 1330.
• Ayın Rıza, Küçük Tarih-i Osmanî, Yeni Programa Tevfikan Tertib Edilmiş- tir, Dersaadet: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327.
• Benedict Anderson; Imagined Communities, Reflections on The Origin and Spread of Nationalism (London: Verso Editions and NLB, 1983) Türkçe çevirisi için (Çev: İskender Savaşır) Hayali Cemaatler - Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, İstanbul: Metis Yayınları, 1993.
• Cahit Kavcar, II. Meşrutiyet Devrinde Edebiyat ve Eğitim, Ankara: A.Ü. Eğitim Fakültesi Yayınları, 1974.
• Da’vâvekili Giridi Ahmed Saki, Tedrisat-i Medeniye ve Ahlak-i Içtimai- ye Osmanli, Birinci Cilld, (Mekâtib-i Sultaniye ve Idadiyede Tedris Olunmak Üzere Tertib Edilmistir), Dersaadet: Matbaa-i Hayriyye, 1327.
• Eric J. Hobsbawm; (Çev: Osman Akınhay) 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik “Program Mit, Gerçeklik”, İstanbul: Ayrıntı yayın- ları, 1993.
• Ernest Gellner; Uluslar ve Ulusculuk (Çev: Büşra Ersanlı Behar-Günay Göksu Erdoğan), İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Halil Aytekin, İttihad ve Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara: Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Yayını No:20, 1991.
• Halil Aytekin; İttihâd ve Terakkî Dönemi Eğitim Yönetimi (Ankara: G.Ü. B.Y.Y.O. Matbaası, 1991.
• Halim Sabit, Ameli İlm-i Hal, Üçüncü Kitab, (Bilumum Mekatib-i İbtidai- yenin Üçüncü Sınıflarında Okutturulmak Üzere Maarif Nezaretince Maeltakdir Birincilikle Resmî Programa İdhal Edilmiştir), İstanbul: Tevsii-i Tıbaat Matbaası, 1331.
• Hasan Ali Koçer; Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773- 1923), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• James S. Coleman; “Education and Political Development” iç. Education and Political Culture, Princeton: Princeton University Press, 1965.
• James S. Coleman; “Introduction to Part-I Patterns and Problems of Edu- cational Underdevelopment” iç. Education and Political Culture, Princeton: Princeton University Press, 1965.
• Kavânîn ve Nizamat-ı Cedideden Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-i Muvakka- tı Fi Zilkade Sene 1331 ve fi 23 Eylül Sene 1329 Tarihli Şerefsü- dur Buyurulan İreda-i Hazret-i Padişahî Mucibince 1620 Numero- lu Takvim-i Vekayi Ceride-i Resmiyesiyle Neşr Olunduktan Sonra Tab’ Edilmiştir, Dersaadet: Zerafet Matbaası, 1331.
• Köprülüzade Mehmed Fuad, Millî Kıraat, Beşinci Kısım, (Mekâtib-i İbti- daiyenin Son ve Sultanilerin İlk Sınıfına Tedris Edilmek Üzere Ma- arif Nezareti Tarafından Bilmüsabaka Birinciliğe Kabul Edilmiştir), İstanbul: Kanaat Kütüphanesi ve Matbaası, 1331.
• Maarif-i Umumiye Nezareti İhsaiyat Kalemi: Nezarete Merbut Mekatib-i Umumiye ile Maarif-i Umumiye Nezareti İhsaiyat Kalemi: 1329- 1330 Senesine mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyat Mecmuasıdır. Haritalı Olarak İkinci Def’a Neşr Edilmiştir. (Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1336)
• Maarif-i Umumiye Nezareti Mekteb Temsillerinin Usûl-ü Tedrisi, İstan- bul: Matbaa-i Amire, 1331.
• Mahmud Cevad İbn-i Eşşeyh Nafi; Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, (Matbaa-i Amire, 1338)
• Mehmet Ö. Alkan, “İstanbul’da Sivil Toplum Kurumları 1856-1945”, Mehmet Ö. Alkan, İlter Turan ve Ahmet N. Yücekök, Tanzimat’tan Günümüze İstanbul’da STK’lar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınla- rı, 1998.
• Mehmet Ö. Alkan, “Laik Bir İdeolojinin Doğuşu ya da II. Meşrutiyet’te Türkçülüğün Toplumsal İdeolojisi: Yeni Hayat ve Yeni Felsefe Mec- muası”, Tarık Zafer Tunaya’ya Armağan, İstanbul: İstanbul Barosu Yayınları, 1992.
• Mekatib-i Hususiyenin ve Müze-i Hümayun ile Müze ve Yıldız Kütüpha- nelerinin ve Kütübhane-i Umuminin 1328-1329 Senesine mahsus İhsaiyat Mecmuasıdır. Haritalı Olarak Birinci Def’a Neşr Edilmiş- tir. (Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1334)
• Mekâtibe Tevzii Edilen Resm-i Tetvic Levhası Hakkında İzahat-ı Tarihiye ve Terbiyeviye, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333; Maarif-i Umumiye Nezaret Tarihi Levhalar Külliyatı, Aded: 1, özellikle s. 8-14.
• Midhad Sadullah, Mücmel Tarih-i Umumi Dersleri, (Son Programa Tev- fikan Yedi Senelik İdadilerin Üçüncü ve Dördüncü Sınıflarıyla Mekâtib-i Rüşdiyenin Müntehi Sınıflarında Tedris Edilmek Üzre Tertib Olunmuştur), İstanbul: Kasbar Matbaası, 1329.
• Mim Adil, Malumat-ı Ahlakıyye ve Medeniye, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1331/1333.
• Mülazım-ı Evvel Ahmed, Millet ve Askerlik Umum Mektebler Talebesine ve Nizamiye Bölüklerine Mahsus Askeri Dersleri, İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, Ağustos 1327.
• Nafi Atıf [Kansu]; Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmed Halit Kitaphanesi, 1930.
• Necdet Sakaoğlu; Osmanlı Eğitim Tarihi (İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Norman Rich; The Age of Nationalism and Reform, 1850-1890 (New York: W.W. Norton & Company Inc.,1970.
• Osman Ergin; Türk Maarif Tarihi Cilt:1-2-3-4 (İstanbul: Eser Matbaası, 1977)
• Robert Gilda; Barricades And Borders Europe 1800-1914 (Oxford: Oxford University Press, 1987)
• Şamil Mutlu; “II. Meşrutiyet Devrinde İstatistik Bilgileriyle Eğitim Belge- ler No:21 (1996) Cilt:XVII (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997) s.127-143 ve tablolar
• Yahya Akyüz; Türk Eğitim Tarihi (Başlangıcından 1988’e) Ankara: A.Ü. Basımevi, 1989 Genişletilmiş 3. Baskı
• Yusuf Ziyaeddin El-Üsküdarî, İlm-i Hal, (Müslüman Çocuk İbtidai Sınıfla- rı İçin Tertip Olunmuştur), İstanbul: Keteon Matbaası, 1331.
• “1323/1324 Maarif İstatistikî” Salname 1326 Sene-i Maliyesi, 65. Sene (İs- tanbul: Selanik Matbaası, 1326)
• 1329 Senesi İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası (Şehremaneti İstatistik Şubesince Tertib ve Tanzim Edilmiştir.) (Dersaadet: Matbaa-i Arşak Goroyan, 1330)
• 1330 Senesi İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası (Şehremaneti İstatistik Şubesince Tertib ve Tanzim Edilmiştir.) (Dersaadet: Matbaa-i Arşak Goroyan, 1331)