AYASOFYA’NIN GRAFİK DİLİ: MONOGRAMLAR

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 3, 870 - 896, 01.07.2022

Seyit Mehmet Buçukoğlu

Öz

Semboller, armalardan bayraklara, dövmelerden kıyafetlere, kitaplardan kitabelere, paralardan mühürlere dek oldukça zengin bir anlatım çeşitliliğine sahiptir ve tarihin her döneminde görsel iletişime kaynak teşkil etmektedir. Bu bağlamda mağara dönemindeki duvar resimleri ile başlayan sembolleştirme eylemi, günümüz semiyotik bilimi bağlamında temel kabul edilmektedir. Öte yandan tarihsel gelişimi ve varlığı ile grafik tasarım örnekleri, güçlü bir şekilde dünyaya etkisini bırakan uygarlık ve medeniyetleri bugün de anlamamıza, tanımamıza ve onlara ait pek çok bilgiyi aktarmaya yardımcı olmaktadırlar. Dünyanın ilk katedrali olma özelliğini taşıyan Ayasofya, araştırmamız bağlamında iyi bir örnek oluşturmaktadır. İçinde yer alan pek çok arma, sembol, yazı ve monogram gibi grafiksel detayları ile kendi dönemine ait ilgili ipuçlarını da günümüze aktarmaktadır. Bu araştırma, en yalın grafik anlatım biçimlerinden biri olan monogramların anlam yüklü özelliklerine, tarihsel süreçteki gelişimlerine ve uygulama biçimlerine ışık tutmayı amaçlamaktadır. Bu amaç doğrultusunda Ayasofya’da pek çok örneğine rastladığımız monogramlar, Bizans İmparator ve İmparatoriçelerini temsil eden sembolik anlatımları bakımından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ayasofya, Bizans Tarihi, Grafik Tasarım, Sembol, Monogram

GRAPHIC LANGUAGE OF THE HAGIA SOPHIA: MONOGRAMS

Öz

Symbols have a wide variety of expressions, from crests to flags, tattoos to clothes, books to inscriptions, coins to seals, and they have been the source of visual communication and used in every stage of history. In this context, the action of symbolism which started with murals in the cave periods accepted as the basis of today's semiotic science. On the other hand, examples of graphic design with its historical development and existence help us understand, recognize and convey a lot of information about civilizations that have had a strong influence on the world. Hagia Sophia, which is the first cathedral in the world, is a good example in the context of our research. Having details regarding graphic features such as many emblems, symbols, texts, and monograms also conveys the relevant clues of the Hagia Sophia to the present day. This research aims to shed light on the meaningful features of monograms, one of the simplest forms of graphic expression, their development, and historical practice. For this purpose, the monograms, many examples that we have come across in Hagia Sophia, have been examined regarding their symbolic expressions representing the Byzantine Emperors and Empresses.

Anahtar Kelimeler

Hagia Sophia, History of Byzantium, Graphic Design

Kaynakça

• Akşit, İ., (2012). The History and Architecture of the Hagia Sophia. İstanbul: Akşit Yayıncılık.
• Ambrose, G. ve Harris, P., (2014). Grafik Tasarımda Tipografi. (Çev. Bengisu Bayrak). Grafik Tasarım Temelleri Dizisi 05, 1.Baskı. İstanbul: Literatür Yayınları, 698.
• Becer, E., (2002). İletişim ve Grafik Tasarım, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Dirimtekin, F., (1961). Ayasofya’nın Bronz Kapıları. Ayasofya Müzesi. İstanbul: Ayasofya Müzesi Yıllığı No:3.
• Guerrero, F., (2015). A Study of the Development of Monograms: From Ancient Greek Coins to Contemporary Logos. MA in Typeface Design, University of Reading. Reading.
• Karabacak, Y., (2021). İstanbul’un Keşfedilmeyi Bekleyen Sembolleri, Monogramlar, İstanbul: Gezilla Basın Yayın Turizm Limited Şirketi, Yayın No: 03.
• Karabacak, Y., (2020). Bir Rehberinden Gözünden Ayasofya’dan Detaylar, İstanbul: Gezilla Basın Yayın Turizm Limited Şirketi, Yayın No: 01.
• Kirby, V., (1997). Telling Flesh: The Substance of Corporeal, New York: Routledge.
• Lethaby, W.R. ve Swainson, H., (2019). The Church of Sancta Sophia Constantinople. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Mango, C., (1962). Materials for the Study of the Mosaics of St. Sophia at Istanbul. Dumbarton Oaks Studies Eight. Washington DC.
• Niewöhner, P. ve Teteriatnikov, N., (2014). The Gouth Vestibule of Hagia Sophia at Istanbul: The Ornamental Mosaics and The Private Door of The Patriarchate, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Papers: 68.
• Pasinli, A., (1982). Ayasofya Mozaikleri. Sanat Dünyamız Sayı: 25. Yapı Kredi Kültür Yayınları. Taha Toros Arşivi, Dosya No: 102-Camiler. İstanbul.
• Pedone, S., (2015). The Emperor Teophilos (829-842) Between Classicism and Exoticism. 5th International Annual Conference “Actual Problems of Art Theory and History”, Saint Petersburg State University. Saint Petersburg.
• Salt, A., (2006). Ansiklopedi Neo-Spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında Semboller, İstanbul: RM Yayınları.
• Sharpe, J.L., (1999). An Exhibition of Greek Manuscripts From The Kenneth Willis Clark Collection. Perkins Library, Duke University. North Carolina.
• Taburoğlu, Ö., (2013). Resim, Söz ve Yazı / İmge Yaratmanın ve Bozmanın Yolları, Ankara: Doğu Batı Yayınları-96, Sanat-2.
• Teteriatnikov, N.B., (1998). Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul: The Fossati Restoration and the Work of the Byzantine Institute. Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Washington, D.C.
• Uçar, T.F., (2019). Görsel İletişim ve Grafik Tasarım, İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Tic. A.Ş.
• Yalçın, A.B., (1994). Theodora. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi – cilt 7. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul.
• ELEKTRONİK KAYNAKLAR Bezmen, C., (2017). “Ayasofya Monogramları” Bir Turist Rehberinin Dağarcığından, https://cemilbezmen.wordpress.com/2017/04/19/ayasofya-monogramlari/ (Erişim Tarihi: 13.07.2020).
• Cheynet, J.C., (2004). Bizans Mühürleri. Bir Toplumun Görüntüleri, Konferans Tarihi: 16 Ekim 2004. Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü. https://books.openedition.org/ifeagd/1711 (Erişim Tarihi: 16.07.2020).
• Underwood, P.A. ve Hawkins, E.J.W., (1961). The Mosaics of Hagia Sophia at Istanbul: The Portrait of the Emperor Alexander: A Report on Work Done by the Byzantine Institute in 1959 and 1960. Dumbarton Oaks Papers, vol.15, pp.187-217. JSTOR, www.jstor.org/stable/1291180 (Erişim Tarihi: 19.09.2021).
• GÖRSEL KAYNAKLAR Görsel 1. Bir Ekklesekdikos Mühürü.https://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1711/img-19.png (Erişim Tarihi: 15.07.2020).
• Görsel 2. Bir Ekklesekdikos Mühürü.https://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1711/img-7.png (Erişim Tarihi: 15.07.2020).
• Görsel 3. Ayasofya Sütunları. https://hagiasophiaturkey.com/columns/ (Erişim Tarihi: 16.07.2020).
• Görsel 4. Fenike Alfabesi. https://tr.pinterest.com/pin/207236020329818062/ (Erişim Tarihi: 16.07.2020).
• Görsel 5. Yunan Alfabesi. https://www.sutori.com/item/1350-b-c-ancient-greece-the-greek-language-was-developed (Erişim Tarihi: 16.07.2020).
• Görsel 6. Latin Alfabesi. https://www.vippng.com/preview/iiJmibi_alphabet-capital-letters-png-download-apex/ (Erişim Tarihi: 16.07.2020).
• Görsel 7. ΙOΥCΤΙΝΙAΝOΥ (Justinian) Monogramı, İstanbul Ayasofya Müzesi. https://tr.pinterest.com/pin/14003448813118434/ (Erişim Tarihi: 13.07.2020).
• Görsel 8. ΙOΥCΤΙΝΙAΝOΥ (Iustinianos) monogramının grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 9. ΒΑCΙΛΕѠΣ (Basileos) Monogramı, İstanbul Ayasofya Müzesi https://hagiasophiaturkey.com/columns/#group-2 (Erişim Tarihi: 13.07.2020).
• Görsel 10. ΒΑCΙΛΕѠΣ (Basileos) monogramının grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 11. ΘEOΔѠPAC (Theodora) Monogramı, İstanbul Ayasofya Müzesi. http://fitarihinden.blogspot.com/2019/03/aziz-sergios-ve-bakhos-kilisesi.html (Erişim Tarihi: 13.07.2020).
• Görsel 12. ΘEOΔѠPAC ((Theodora) monogramının grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 13. ΑΥΓΟΥΣΤAΥ (Augusta) Monogramı, İstanbul Ayasofya Müzesi. https://nomadicniko.com/2013/09/18/hagia-sophia-upper-gallery/ (Erişim Tarihi: 13.07.2020).
• Görsel 14. ΑΥΓΟΥΣΤAΥ (Augusta) monogramının grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 15. Dünyanın Yaradılış Tarihi. İstanbul Ayasofya Müzesi. https://cemilbezmen.wordpress.com/2017/04/19/ayasofya-monogramlari/ (Erişim Tarihi: 13.07.2020).
• Görsel 16. Yunan Rakamları. https://greeknumber.weebly.com/greek-numbers.html (Erişim Tarihi: 14.07.2020).
• Görsel 17. Deisis Mozaiği. https://wanderstories.com/wp-content/samples/Istanbul/Istanbul_top10_sample.html (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 18. Deisis Mozaiği’nde Hz. Meryem’in başının her iki tarafında “Tanrı Anası” anlamına gelen MP ΘY (Μήτηρ Θεού) monogramı. https://libdigitalcollections.ku.edu.tr/digital/collection/BYGA/id/315/ (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 19. Deisis Mozaiği’nde Hz. İsa’nın başının her iki tarafında “İsa Mesih” anlamına gelen IC XC (Ιησούς Χριστός) monogramı. https://wanderstories.com/wp-content/samples/Istanbul/Istanbul_top10_sample.html (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 20. İmparator Aleksandros Mozaiği. https://twitter.com/romebyzantium/status/932730479261945856/photo/1 (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 21. İmparator Aleksandros Mozaiği’ndeki monogramların doğru sıralanması:“Kuluna, Ortodoks sadık hükümdarına yardım et Rab!”, Karabacak, Y., (2021). İstanbul’un Keşfedilmeyi Bekleyen Sembolleri, Monogramlar, İstanbul: Gezilla Basın Yayın Turizm Limited Şirketi, Yayın No: 03, s.60.
• Görsel 22. İmparatoriçe Zoe Mozaiği ve IC XC Monogramları. https://wanderstories.com/wp-content/samples/Istanbul/Istanbul_top10_sample.html (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 23. Kommenoslar Mozaiğindeki Hz. Meryem Monogramları. https://spicynews12.eu/agia-sofia-aytoi-einai-oi-thryloi-kai-oi-profiteies-poy-tremoyn-oi-toyrkoi/ (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 24. Vestibule Mozaiğindeki Hz. Meryem Monogramları. https://spicynews12.eu/agia-sofia-aytoi-einai-oi-thryloi-kai-oi-profiteies-poy-tremoyn-oi-toyrkoi/ (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 25. Vestibule Mozaiğindeki Hz. Meryem Monogramlarının yakın görünümü. https://spicynews12.eu/agia-sofia-aytoi-einai-oi-thryloi-kai-oi-profiteies-poy-tremoyn-oi-toyrkoi/ (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 26. İmparator Aleksandros Mozaiği. Karabacak, Y., (2021). İstanbul’un Keşfedilmeyi Bekleyen Sembolleri, Monogramlar, İstanbul: Gezilla Basın Yayın Turizm Limited Şirketi, Yayın No: 03, s.22.
• Görsel 27. İmparator Aleksandros Mozaiği üzerinde yer alan monogramın grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 28. Vaftizhane önünde yer alan sütun başlığındaki Hz. Meryem monogramı. Karabacak, Y., (2021). İstanbul’un Keşfedilmeyi Bekleyen Sembolleri, Monogramlar, İstanbul: Gezilla Basın Yayın Turizm Limited Şirketi, Yayın No: 03, s.34.
• Görsel 29. Vaftizhane önünde yer alan sütun başlığında yer alan Hz. Meryem monogramının grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 30. Güzel Kapı iç görünümünden sağ ve sol kanatlar. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 31. Güzel Kapının sol ve sağ kanatları üzerinde yer alan monogramların sıralı görüntüsü ve grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 32. Güzel Kapı Teknik Çizimi. Sad Fate of the Beautiful Doors in Hagia Sophia - Hagia Sophia History (pallasweb.com) (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 33. Meyyit Kapısı önünde duran sütun başlıkları ve Theodoros monogramı. (Yazarın Kişisel Arşivi).
• Görsel 34. Meyyit Kapısı önünde duran sütun başlığında görülen Theodoros monogramı. https://www.osmanlitarihi.net/galeri/yusuf-izzeddin-efendinin-tabutu.336/ (Erişim Tarihi: 17.04.2022).
• Görsel 35. Theodoros monogramının grafik çizimi. (Yazarın Kişisel Arşivi).