DEĞİŞEN TÜKETİM TOPLUMU BAĞLAMINDA Z KUŞAĞININ ENFORMASYON VE DEZENFORMASYON ALGISI: SOSYAL MEDYA HABER TÜKETİM DAVRANIŞINA YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 309 - 332

Ömer Faruk Nazlım , Nargis Özgen

https://doi.org/10.7456/tojdac.1569297

Öz

Bu araştırmada, Z kuşağı olarak sınıflandırılan bireylerin sosyal medya haberlerine yönelik dezenformasyon ve güven algılarının haber tüketim motivasyonlarına etkisinin ortaya koyulması amaçlanmıştır. Tezin amacına ulaşılması için nicel araştırma yöntemlerine başvurulmuş olup, ilişkisel tarama modeli kullanılarak hipotezler test edilmiştir. Araştırmanın örneklemi Türkiye’nin farklı şehirlerinde yaşayan 18 yaş üstü Z kuşağı bireyleri olarak belirlenmiştir. Çalışma kapsamında veri toplamak için anket tekniği kullanılmıştır. 15.06.2024 – 25.06.2024 tarihleri arasında çevrimiçi ve yüz yüze temas tekniğiyle toplam 337 adet anket toplanmıştır. Elde edilen bulgular; Z kuşağı bireylerinin sosyal medyada dezenformasyon algılarının sahte haber bağlamında yüksek, mücadele yeterliliği konusunda düşük olduğunu, bireylerin sosyal medyadaki haberlere güvenebilmeleri için teyit etme ihtiyacı duydukları ve bireysel çevresine güvendiklerini göstermektedir. Z kuşağı bireylerinin dezenformasyon algılarının ve sosyal medya güven algılarının en fazla etkilediği haber tüketim motivasyon unsurları, “teknik olanak ve kolaylık” boyutu ile “zengin ve isteğe bağlı içerik” olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Z kuşağı, Enformasyon ve Dezenformasyon, Sesyal Medya Güven Algısı, Sosyal Medya Haber Tüketim Motivasyonu

PERCEIVED INFORMATION AND DISINFORMATION OF GENERATION Z IN THE CONTEXT OF THE CHANGING CONSUMER SOCIETY: A RESEARCH ON NEWS CONSUMPTION BEHAVIOR ON SOCIAL MEDIA

Öz

This study aims to reveal the effects of disinformation and perceived trust of individuals classified as Generation Z in social media news on their motivation for news consumption. To that end, this study employs quantitative research methods to test hypotheses. The sample is determined as Generation Z aged 18 and older residing in various cities across Türkiye. Using a survey to collect data, this study gathered a total of 337 surveys from 06/15/2024 to 06/25/2024 through online and face-to-face communication. The findings show that Gen Z individuals' perception of misinformation on social media is high for fake news and low in terms of challenge competence, and that they need verification to trust news on social media and trust their personal environment. This study concludes that the motivational elements for news consumption that most affected the perceived disinformation and trust of social media among Gen Z are the dimension "technical facilities and convenience" and "rich and optional content".

Anahtar Kelimeler

Generation Z, Information and Disinformation, Social Media Trust Perception, Social Media News Consumption Motivation

Kaynakça

• Aksu, G., Eser, M. T., ve Güzeller, C. O. (2017). Structural equation applications with exploratory and confirmatory factor analysis. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Akyüz, S. S., Gülnar, B., ve Kazaz, M. (2021). Yeni medyada haber güvenilirliği sorunu: üniversite öğrencilerinin sahte/yalan haberlere yönelik doğrulama refleksleri. Opus International Journal of Society Researches, 17(36), 2816-2840.
• Alpar, R. (2010). Uygulamalı istatistik ve geçerlik-güvenirlik: spor, sağlık ve eğitim bilimlerinden örneklerle. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Arıkan, A. (2011). Disiplinlerarası Alanda Yeni Bir Oluşum: Bilgi ve İnovasyon Yönetimi. Eğrican, N. Açılış Konuşması: Bilgi ve İnovasyon Yönetimi’nin Bilgi Çağı’nda Önemi. ÜNAK 2009, 7.
• Armstrong, C. L., ve F. Gao. (2010). Now tweet this: how news organizations use Twitter. Electronic News. 4(4) 218-235.
• Arslan Yeğen, U. T. (2004). Haberde Yeni Olan Nedir?. Ankara: Elips Kitap.
• Aslan, K. (2003). Haberim var! örneklerle haberin ABC'si. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• Aşlakcı, F. (2022). Sosyal medya’da gösteri ve dijital dezenformasyon üzerine bir değerlendirme. International Journal of Communication and Media Research, 2(2), 88-99.
• Ata, F. (2023). Z kuşağı’nın sosyal medya haberlerini tüketim motivasyonları ve tatminleri: YouTube ve Instagram örneği. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 22(4), 1137-1155.
• Ateşgöz, K., ve Kılıç, D. (2022). Haber tüketim motivasyonları ve tatminleri ölçeği’nin geliştirilmesi ve psikometrik özelliklerinin incelenmesi. Journal of Communication Theory & Research/Iletisim Kuram ve Arastirma Dergisi, (60).
• Aytaç, Ö. (2006).Tüketimcilik ve metalaşma kıskacında boş zaman. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(11) , 27-53.
• Balcı, A. (2009). Sosyal bilimlerde araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler. Ankara: Pegem Akademi.
• Baudrillard, J. (2015). Tüketim toplumu: söylenceleri/yapıları. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bauman, Z. (1999). Çalışma, tüketicilik ve yeni Yoksullar. İstanbul: Sarmal.
• Bennett, A. (1981). New Webster. İstanbul: Dösar A.Ş
• Bennett, W. L. (2000). Politik illüzyon ve medya. İstanbul: Nehir Yayınları.
• Beşinci, E., ve Uyan Dur, B. İ. (2024). Metaverse'de pazarlama: kavramlar, yaklaşimlar ve uygulamalar. İletişim ve Medya Araştırmaları, 59.
• Beştaş, C., ve Kırık, A. M. (2019). İnternet teknolojisi ile değişen haber konsepti: Tık haberciliğinin ekonomi politiği. N. Güngör (Dü.) içinde, Üsküdar üniversitesi iletişim fakültesi, 6, 81-103.
• Beyaz, R. (2020). Z kuşağı tüketicilerin kişilik özellikleri ve bilinçli tüketim eğilimleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Gençlik Araştırmaları Dergisi, 8(22), 51-69.
• Bido, D. D. S., Silva, D. D., ve Ringle, C. M. (2014). Structural equation modeling with the SmartPLS. Revista Brasileira de Marketing, 13(2), 56-73.
• Birinci, E. (2020). Y kuşağının yaşlı ve yaşlılık algısı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bocock, R., (2009) Tüketim. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Bozkurt, V. (2014). Endüstriyel ve post-endüstriyel dönüşüm: bilgi, ekonomi ve kültür. Ekin Kitabevi.
• Büyükafşar, M. (2019). Haber ve doğruluk ilişkisi:“Yalan haber” ve haber doğrulama pratikleri. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Cansever, B. A. (2016). Bilgi toplumunda bir kavram kargaşası: Bilgi mi? Enformasyon mu?. Sosyoloji Dergisi, Armağan Sayısı, 41-50.
• Castells, M. (2005). Enformasyon çağı ekonomi, toplum ve kültür. Ağ toplumunun yükselişi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Chen, H. (2010). Advertising and generational identity: A theoretical model. Academy of Advertising Conference Proceedings, 132-140.
• Cooke, N. A. (2017). Posttruth, truthiness, and alternative facts: Information behavior and critical information consumption for a new age. The Library Quarterly, 87(3), 211-221.
• Correa, T., Hınsley, A. W., ve Zunıga, H. G. (2010). Who interacts on the web? The intersection of users personality and social media use. Computers in Human Behavior, 26, 247–253.
• Çelik, F., ve Aydınlıoğlu, Ö. (2023). Dijital Dünyada haber tüketimi. Literatürk Academia, 57-75.
• Çınar, R.., ve Çubukçu, İ. (2009). Tüketim toplumunun şekillenmesi ve tüketici davranışları -karşılaştırmalı bir uygulama. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 277-300.
• Çokluk, Ö., Şekercioğlu, G., ve Büyüköztürk, Ş. (2010). Sosyal bilimler için çok değişkenli istatistik: SPSS ve LISREL uygulamaları. Ankara: Pegem Akademi.
• Çömlekçi, M. F., ve Başol, O. (2019). Sosyal medya haberlerine güven ve kullanıcı teyit alışkanlıkları üzerine bir inceleme. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, (30), 55-77.
• Çubukçu, M. İ. (2010). Konaklama işletmeleri web site içeriklerinin değerlendirilmesi. İnternet Uygulamaları ve Yönetimi, 1(1), 39-59.
• Dabija, D. C., ve Lung, L. (2019). Millennials versus Gen Z: Online shopping behaviour in an emerging market. In Applied Ethics for Entrepreneurial Success: Recommendations for the Developing World: 2018 Griffiths School of Management Annual Conference (GSMAC) on Business, Entrepreneurship and Ethics 9 (pp. 1-18). Springer International Publishing.
• Dağtaş, B. (2009). Reklamları Görmek: Reklam Metinlerinin Ait Olduğu Kültürler ve Egemen Form Olarak Tüketim Kültürü. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Demirel, Z. H. (2021). Çalışma hayatında geleceğin insan kaynağı: Alfa kuşağı. OPUS International Journal of Society Researches, 18(Yönetim ve Organizasyon Özel Sayısı), 1796-1827.
• Desai, S. P., ve Lele, V. (2017). Correlating Internet, social networks and workplace–a case of generation Z students. Journal of commerce and management thought, 8(4), 802-815.
• Devrim, N. (2023). Medya okuryazarliği, medyaya güven ve demokrasi. Anlambilim MTÜ Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 3(1), 275-283.
• Fârte, G. I., ve Obadă, D. R. (2018). Reactive public relations strategies for managing fake news in the online environment. Postmodern Openings, 9(2), 26-44.
• Featherstone, M. (2013). Postmodernizm ve tüketim kültürü. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Flanagin, A. J., Metzger, M. J., ve Hartsell, E. (2010). Kids and credibility: An empirical examination of youth, digital media use, and information credibility. MIT Press.
• Furusten, A. (2023). Exploring the Trust-Distrust dichotomy: a study about news media use and news media trust among Swedish upper secondary school students of Generation Z.
• Gardner, H., ve K. Davis. (2013). The app generation: how today’s youth navigate identity, intimacy and imagination in a digital world. New Haven: Yale University Press.
• Girgin, A. (2003). Yazılı basında haber ve habercilik etiği. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Gündüz, U. (2017). The effect of social media on identity construction. Mediterranean Journal of Social Sciences, 8(5), 85-92.
• Halis, B. (2012). Tüketimin değişen yüzü: elektronik ticaret uygulamaları ve sosyal paylaşım ağlarının rolü. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 1(4), 149-160.
• Hazar, M. (2011). Sosyal medya bağımlılığı-bir alan çalışması iletişim. İletişim: Kuram ve Araştırma Dergisi, 32, 151-177.
• Helvacı, Ü. (2022). Tüketim kültürünün oluşumunda sosyal medyanın etkileri: ınstagram ve youtube kullanan bireylerin tüketim davranışlarının incelenmesi. Doktora tezi, Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu.
• Holton A. E., Baek, K., Coddington, M., ve Yaschur, C. (2014). Seeking and Sharing: Motivations for Linking on Twitter. Communication Research Reports, 31(1): 33–40.
• Holton, T., ve Fraser, B. (2015). Generation Z and technology. Defence Research and Development Canada, 11(3), 185-186.
• Hu, Y., ve Sundar, S. (2010). Effects of online health sources on credibility and behavioral intentions. Communication Research, 37(1), 105-132.
• İnceoğlu, M. (1985), Güdüleme Yöntemleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basın-Yayın Yüksek Okulu Yayınları.
• İlik, G. (2023). Z kuşağının haber takibinde medya tüketim alışkanlıkları. Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Kalaycı, Ş. (2005). SPSS uygulamalı çok değişkenli istatistik. Ankara: Asil Yayın Dağıtım.
• Karaaslan, İ. A. (2018). Online gazeteciliğe geçişte değişen haber tüketim pratikleri: Yetişkinler üzerine bir araştırma. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, (30), 241-259.
• Keengwe, J., ve Agamba, J. J. (2014). Models for ımproving and optimizing online and blended learning in higher education. Eds. Lee, T. and D. H. Lim, Learning through Web-Based Authoring Tools. Hershey: IGI Global.
• Kılıç, İ. (2019). Baudrillard açısından tüketim toplumunda özgürlük sorunsalı. Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi, 4(2), 39-52.
• Kılıç, D., ve İspir, B. (2020). Sosyal medyada haber içeriklerine güven ve kullanıcı motivasyonları. Kurgu, 28(1), 269-288.
• Kırık, A. M. (2017). Yeni medya aracılığıyla değişen iletişim süreci: Sosyal paylaşım ağlarında gençlerin konumu. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 5(1), 230-261.
• Köktener, A., ve Algül, A. (2020). Z kuşağı youtube kullanım motivasyonları. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(4), 417- 434.
• Kupperschmidt, B. R. (2000). Multigeneration employees: Strategies for effective management. The health care manager, 19(1), 65-76.
• Lee, S. K., Kim, K. S., ve Koh, J. (2016). Antecedents of news consumers perceived ınformation overload and news consumption pattern in the USA. International Journal of Contents, 12(3), 1-11.
• Lee, S. K., Lindsey, N. J., ve Kim, K. S. (2017). The effects of news consumption via social media and news information overload on perceptions of journalistic norms and practices. Computers in human behavior, 75, 254-263.
• Levickaite, R. (2010). Generations X Y Z: How social networks form the concept of the world without borders the case of lithuania. LIMES, 3(2), 170-183.
• Mitchelstein, E., ve Boczkowski, P. J. (2010). Online news consumption research: An assessment of past work and an agenda for the future. New Media & Society, 12(7), 1085–1102.
• Orçan, M. (2014). Osmanlı’dan günümüze modern türk tüketim kültürü. Ankara: Harf Eğitim Yayıncılığı.
• Öksüz, E., ve Malhan, S. (2005). Reliability and validity of the Turkish version of the Florida Sexual History Questionnaire.
• Özcan, S. O. (2010). İnternet pazarlama faaliyetlerinde tüketici satın alma karar süreci. Journal of Internet Applications and Management, 1(2), 29-39.
• Özdamar, K. (2010). Paket programlar ile istatiksel veri analizi. Eskişehir: Nisan Kitabevi.
• Öztürk, Ş. (2020). Dijital kültürde alternatif medyanın haber üretim süreci ve gazetecilik alanının dönüşmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Pomerantsev, P., ve Weiss, M. (2014). The menace of unreality: how the kremlin weaponizes information, culture and money. New York: Institute of Modern Russia
• Postman, N., ve Powers, S. (1996). Televizyon haberlerini izlemek. İstanbul: Kavram Yayınları.
• Preethy Rose, M. (2023). Digital news consumption behaviour among youngsters in chennai city. International Journal of Commerce and Management, 3(2), 119-124.
• Reisenwitz, T. H., ve Iyer, R. (2009). Differences in generation x and generation y: implications for the organization and marketers. The Marketing Management Journal, 19(2), 91-103.
• Rieh, S. Y., ve Danielson, D. R. (2007). Credibility: A multidisciplinary framework. Annual Review of Information Science and Technology, 41, 307-364.
• Rieh, S. Y., ve Hilligoss, B. (2008). College students credibility judgments in the information-seeking process. Digital media, youth, and credibility, 49-72.
• Ritzer, G. (2011). Büyüsü bozulmuş dünyayı büyülemek: tüketim araçlarının devrimcileştirilmesi. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Rogler, L. H. (2002). Historical generations and psychology: the case of the great depression and World War. American Psychologist, 57, 1013-1023.
• Ruef, M., Aldrich, H. E., ve Carter, N. M. (2003). The structure of founding teams: Homophily, strong ties, and isolation among US entrepreneurs. American sociological review, 195-222.
• Ryan, D. (2016). Understanding digital marketing: marketing strategies for engaging the digital generation. Kogan Page Publishers.
• Safko, L., ve D. K. Brake. (2009). The Social Media Bible: Tactics, Tools, And Strategies For Business Success. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
• Seylan, S. (2008). Medya okuryazarlığı ders uygulamalarında dünya üzerinde görülen aksaklıklar. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul.
• Silier, Y. (2011). Oburluk çağı: felsefe ve politik psikoloji denemeleri (2. basım). İstanbul: Yordam Kitap.
• Soğukdere, Ş., ve Öztunç, M. (2020). Sosyal medyada koronavirüs dezenformasyonu. Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi, (5), 59-85.
• Solak, C. (2020). Tüketim kültürü ekseninde Türk romanında mirasyedi tipinin gelişimi (1875-1928). Çizgi Kitabevi.
• Soydan, B. (2023). Yeni medya ve sosyal medya: etik sorunlar ve çözüm yaklaşımları. Yeni Medya Elektronik Dergisi, 7(3), 198-215.
• Strauss, W., ve Howe, N. (1991). Generations: The history of American's future. New York: William Morrow and Company, Inc.
• Şencan, H. (2005). Güvenilirlik ve geçerlilik. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Taş, H. Y., Demirdöğmez, M., ve Küçükoğlu, M. (2017). Geleceğimiz Olan Z Kuşağının çalışma hayatına muhtemel etkileri. International Journal of Society Researches, 7(13). 1031-1048.
• Todorova, G. (2021). Analysis of the perceptions of Generations X, Y, and Z towards media disinformation in Bulgaria.
• Tokcan, H. (2015). Sosyal bilgilerde kavram öğretimi. Ankara: Pagem Akademi.
• Tokgöz, O. (1981). Temel Gazetecilik, 100. Doğum Yılında Atatürk’e Armağan Dizisi: 476, 19. Ankara: Basın ve Yayın Yüksekokulu Yayınevi.
• Toktay, Y. (2019). Sosyal medyada dezenformasyon, manipülasyon ve propaganda etkisi: Zeytin Dalı Harekatı örneği. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Topaloğlu, O., ve Güngör, T. Ö. (2016). Orta Çağdan Günümüze Tüketim Kavramındaki Üslup Değişimleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(44), 283-287.
• Topçu, E., ve Çayci, B. (2022). Sosyal medyada dezenformasyon: Covid-19 pandemisi örneği. TAM Akademi Dergisi, 1(2), 161-191.
• Torlak, Ö. (2016). Tüketim bireysel eylemin toplumsal dönüşümü. Istanbul: İnkılab Yayınları.
• Trentmann, F. (2016). Empire of things: how we became a world of consumers, from the fifteenth century to the twenty first. UK: Penguin Books.
• Tumber, H., ve Waisbord, S. R. (2021). The Routledge companion to media disinformation and populism. Routledge: Taylor & Francis Group.
• Turan, C. (2015). Açıklığın yanılsaması: dezenformasyon çağımızın kitle imha silahı mı? Akademik Bilişim Konferansı, 4-6 Şubat 2015, Eskişehir.
• Tükel, İ. (2014), Tüketimin Yeni Aktörleri: Y Kuşağı. Hacettepe Üniversitesi Sosyolojik Araştırmalar E- Dergisi, 1-22.
• Ural, A. ve Kılıç, İ. (2011). Bilimsel araştırma süreci ve SPSS ile veri analizi. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Vural, İ. (2010). Televizyon Dünyasının Habercileri Bile. İstanbul: Derin Yayınları.
• Yanıklar, C. (2006). Tüketimin Sosyolojisi. İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Yıldızgörür, M. R. (2018). Sosyal medya güvenilirlik algisinin bilgi paylaşma davranişiyla ilişkisi: Anadolu üniversitesi öğrencileri örneği. Doktora tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Yücekök, A. (2019). Türkiye'de Z kuşağının sosyal medya kullanım alışkanlıkları bağlamında kültürel yabancılaşma olgusunun rolü. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Yüksel, H. (2014). İnternet gazeteciliğinde bilgi kirliliği sorunu. Atatürk İletişim Dergisi, 6, 125-138.
• Zengi, C. A., Kılıçaslan, E., ve Yücel, D. (2023). Sosyal medya ekonomisi ve tüketim kültürü bağlaminda bulut bilişim teknolojisinin kullanimi üzerine değerlendirme. Uluslararası Sosyal Medya ve İletişim Araştırmaları Dergisi, 4(6), 1-21.
• Zins, C. (2007). Conceptual approaches for defining data, information, and knowledge. Journal of the American society for information science and technology, 58(4), 479-493.