ÖZEL YETENEKLİ ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN KARİYER GELİŞİMLERİNDE, ERGEN EBEVEYN KARİYER UYUMU VE EBEVEYN PSİKOLOJİK KONTROLÜNÜN YORDAYICI ROLÜ

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: Ek, 141 - 158, 19.06.2025

Kübra Yiğit Tekel , Duygu Mutlu Bayraktar

https://doi.org/10.26468/trakyasobed.1346084

Öz

Bu çalışmanın amacı, özel yetenekli ortaokul öğrencilerinin, kariyer gelişimlerinde, ergen ebeveyn kariyer uyumu ve ebeveyn psikolojik kontrolünün yordayıcı etkisini ortaya koymaktır. Bu amaçla çalışmaya İstanbul’da bulunan Bilim ve Sanat Merkezinde eğitim görmekte olan 171 özel yetenekli ortaokul öğrencisi katılmıştır. Araştırmada katılımcıların sosyo-demografik bilgilerini almak için Kişisel Bilgi Formu, nicel verilere ulaşmak adına “Çocuklar İçin Kariyer Gelişim Ölçeği”, “Ergen-Ebeveyn Kariyer Uyumu Ölçeği” ve “Psikolojik Kontrol Ölçeği” kullanılmıştır. Araştırmada istatistiksel analizlerin yapılmasında SPSS 26.00 veri analiz programı kullanılmıştır. Verilerin analizinde sınıf düzeyi ve ailenin mesleki yönlendirmesinin kariyer gelişimi, ergen-ebeveyn kariyer uyumu ve anneden algılanan psikolojik kontrole göre anlamlı bir biçimde farklılaşıp farklılaşmadığı Çok Değişkenli Varyans Analizi (MANOVA) ile incelenmiştir. Algılanan psikolojik kontrol ve ergen-ebeveyn kariyer uyumunun kariyer gelişimini yordamasına yönelik bulgular için ise çoklu regresyon analizi yapılmıştır. Yapılan analiz sonucuna göre, ergen-ebeveyn kariyer uyumunun ve annelerinden algılanan psikolojik kontrolün özel yetenekli öğrencilerin kariyer gelişiminine ilişkin toplam varyansın %22’sini açıkladığını ergen ebeveyn kariyer uyumunun güçlü bir biçimde etkilediğini ortaya koymuştur. MANOVA sonuçları sınıf düzeyine göre ergen-ebeveyn kariyer uyumu ve kariyer gelişim düzeyi benzerlik gösterirken, algılanan psikolojik kontrol düzeyi anlamlı farklılık göstermektedir. Ebeveynlerinin mesleki yönlendirmesine göre ise kariyer gelişimleri, ebeveyn kariyer uyumu ve psikolojik kontrol düzeyleri anlamlı farklılık göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

ERGEN EBEVEYN KARİYER UYUMU , KARİYER GELİŞİMi , EBEVEYN PSİKOLOJİK KONTROLÜ , ÖZEL YETENEKLi ÖĞRENCİ

Kaynakça

• Akgül, H., & Ayer, Z. (2020). Kariyer gelişimi bağlamında sanayi 4.0’ın meslek seçimine etkisine yönelik bir analiz. Akademik İncelemeler Dergisi, 15(1), 223-244. https://doi.org/10.17550/akademikincelemeler.597581
• Aksu, G. (2019). 12-15 Yaş arası ergenlerin zorbalık davranışı ile ebeveynden algıladıkları psikolojik kontrol arasındaki ilişkide olumsuz otomatik düşüncelerin aracı rolünün incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Işık Üniversitesi.
• Alisinanoğlu, F. (2002). Gençlik dönemi özellikleri ve genç anne-baba iletişimi. Eğitim ve bilim, 27(123).
• Aşık, G., & Akgül, H. (2022). Üniversite öğrencilerinin kariyer stresleri, kariyer kararında ailenin etkisi ve kariyer kararı verme yetkinlik algıları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 19(1), 192-212. https://doi.org/10.33711/yyuefd.1083796
• Aydın, A. (2020). Ergenlerin anne-babalarından algıladıkları psikolojik kontrol ile öznel iyi oluşları arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Karabük Üniversitesi.
• Bacanlı, F., Sürücü, M. & Özer, A. (2007). Çocuklar için kariyer gelişim ölçeğinin faktör yapısı ve güvenirliği. 9. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, İzmir.
• Bacanlı, F., Akyol, E. Y., Kaynak, S., & Özhan, M. B. (2018). Ergen-ebeveyn kariyer uyumu ölçeği'ni Türkçeye uyarlama çalışması. Ege Eğitim Dergisi, 19(2), 389-407. https://doi.org/10.12984/egeefd.396759
• Bacanlı, F., & Sürücü, M. (2011). İlköğretim öğrencilerinin kariyer gelişimleri ile ebeveyne bağlanmaları arasındaki ilişkilerin incelenmesi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 9(4), 679-700. https://dergipark.org.tr/en/pub/tebd/issue/26098/274983
• Bahadır, R. Y., & Sürücü, A. (2019). Lise öğrencilerinin anne baba tutumlarının kariyer kararı yetkinlik beklentisini yordayıcı gücü. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(3), 2444-2461. https://doi.org/10.33206/mjss.524308
• Bakır, V., & Büyükgöze-Kavas, A. (2021). Çocukların kariyer gelişiminde ebeveyn desteği ve sosyo-demografik özelliklerin rolü. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 51, 119-136. https://doi.org/10.53444/deubefd.780311
• Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child Development, 67(6), 3296-3319. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.1996.tb01915.x
• Barber, B. K., & Harmon, E. L. (2002). Violating the self: Parental psychological control of children and adolescents. In B. K. Barber (Ed.), Intrusive parenting: How psychological control affects children and adolescents (pp. 15–52). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/10422-002
• Barber, B. K., Xia, M., Olsen, J. A., McNeely, C. A., & Bose, K. (2012). Feeling Disrespected By Parents: Refining The Measurement and Understanding Of Psychological Control. Journal of Adolescence, 35(2), 273-287. https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2011.10.010
• Bulut, B., & Bacanlı, F. (2022). Üstün yetenekli öğrencilerin kariyer gelişimi alanında 2000-2021 yılları arasında yapılmış olan makalelerin incelenmesi. Kariyer Psikolojik Danışmanlığı Dergisi, 5(2), 51-69. https://doi.org/10.58501/kpdd.1172785
• Chen, C. P., & Wong, J. (2013). Career counseling for gifted students. Australian Journal of Career Development, 22(3), 121-129. https://doi.org/10.1177/1038416213507909
• Çimen, S. (2017). Duygusal özerklik kazanımında benlik saygısı ve karar verme stillerinin etkilerinin belirlenmesi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Demircioğlu, H., Işık, E., & Tutaş-Öndaş, S., (2021). Özel yetenekli çocukların ebeveynlerine yönelik algıladıkları psikolojik kontrol düzeylerinin incelenmesi. Sosyal Bilimler Dergisi, 8(51), 381-400. https://doi.org/10.29228/sobider.50620
• Deniz, S. (2001). Bireyin meslek seçimini etkileyen kaynaklar: Yeni teknolojilerden internet. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6, (1), 36–44. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/217395
• Flegg, R. B. (1997). The science career decision: A model describing the career orientation and decision-making processes of science-track students [Unpublished doctoral thesis], Queensland University of Technology.
• Greene, M. J. (2003). Gifted adrift? Career counseling of the gifted and talented. Roeper Review, 25(2), 66-72. https://doi.org/10.1080/02783190309554201
• Greene, M. J. (2006). Helping build lives: Career and life development of gifted and talented students. Professional School Counseling, 10(1). https://doi.org/10.1177/2156759X0601001S05
• Hair, J. F., Black, W. C., Babin, B. J., & Anderson, R. E. (2019). Multivariate Data Analysis. Cengage Learning.
• Jeong, E., and Lim, J. (2021). The effects of parental control perceived by college students on career maturity: Focusing on multiple mediating effects of self-determination and self-efficacy. Family and Environment Research, 59(3), 325-340. https://doi.org/10.6115/fer.2021.024
• Jung, J. Y. (2013). The cognitive processes associated with occupational/career indecision: A model for gifted adolescents. Journal for the Education of the Gifted, 36(4), 433-460. https://doi.org/10.1177/0162353213506067
• Jung, J. Y. (2014). Modeling the occupational/career decision-making processes of intellectually gifted adolescents: A competing models strategy. Journal for the Education of the Gifted, 37(2), 128-152. https://doi.org/10.1177/0162353214529045
• Jung, J. Y. (2018). Occupational/career amotivation and indecision for gifted and talented adolescents: A cognitive decision-making process perspective. Journal of Psychologists and Counsellors in Schools, 28(2), 143-165. https://doi.org/10.1017/jgc.2016.33.
• Kalaycı, Ş. (2014). SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik. Asil Yayın Dağıtım.
• Karamenderes, A., & Siyez, D. M. (2022). Kariyere ilişkin ebeveyn destek algısı ölçeği (KİEDAÖ): Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Ege Eğitim Dergisi, 23(1), 35-49. https://doi.org/10.12984/egeefd.902340
• Kaya, S., (2023). Üstün zekalı öğrencilerde kariyer ve yetenek gelişimi yetkinlikleri, benlik saygısı ve mükemmeliyetçilik arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Bahçeşehir Üniversitesi.
• Kerr, B., & Sodano, S. (2003). Career assessment with intellectually gifted students. Journal of Career Assessment, 11(2), 168–186. https://doi.org/10.1177/1069072703011002004
• Kındap, Y., Sayıl, M., & Kumru, A. (2008). Anneden algılanan kontrolün niteliği ile ergenin psikososyal uyumu ve arkadaşlıkları arasındaki ilişkiler: Benlik değerinin aracı rolü. Türk Psikoloji Dergisi. 23(61), 92-107.
• Kirk, R. E. (1996). Practical significance: A concept whose time has come. Educational and psychological measurement, 56(5), 746-759.
• Koçakoğlu, M. G., & Yalçın, B. (2020). Kariyer gelişim sürecinde aile. International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, 6(37), 1921-1929. http://dx.doi.org/10.31576/smryj.658
• Kontaş, H., Ünişen, A., & Sürücü, M. (2016). Üstün yetenekli öğrencilerin problem çözme becerileri ve kariyer gelişimleri. Turkish Studies, 11(3), 1569-1586. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9223
• Kutlu, A., & Apaydın, B. (2019). Ortaokul öğrencilerinin algılanan anne baba tutumlarının kariyer gelişimleri ile ilişkisi. Kariyer Psikolojik Danışmanlığı Dergisi, 2(1), 54-72. https://dergipark.org.tr/en/pub/kpdd/issue/46471/555236
• Matthews, D. J., & Foster, J. F. (2005). Being smart about gifted children: A guidebook for parents and educators. Scottsdale, AZ: Great Potential Press.
• Miller, K., & Cummings, G. (2009). Gifted and talented students' career aspirations and influences: A systematic review of the literature. International Journal of Nursing Education Scholarship, 6(1). https://doi.org/10.2202/1548-923X.1667
• Muratori, M. C., & Smith, C. K. (2015). Guiding the talent and career development of the gifted individual. Journal of Counseling & Development, 93(2), 173-182. https://doi.org/10.1002/j.1556-6676.2015.00193.x
• Otto, L. B. (2000). Youth perspectives on parental career influence. Journal of Career Development, 27(2), 111-118. https://doi.org/10.1177/089484530002700205
• Özcan, D. (2017). Career decision-making of the gifted and talented. South African Journal of Education, 37(4), 1-8. https://doi.org/10.15700/saje.v37n4a1521
• Paa, H. K., & McWhirter, E. H. (2000). Perceived influences on high school students' current career expectations. The Career Development Quarterly, 49(1), 29-44. https://doi.org/10.1002/j.2161-0045.2000.tb00749.x
• Pappas, T. S., & Kounenou, K. (2011). Career decision making of Greek post secondary vocational students: The impact of parents and career decision making self efficacy. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 15, 3410-3414. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.04.310
• Park, S. H., & Lee, J. M. (2020). The effect of perceived parental psychological control on learned-helplessness and career maturity: moderated mediation effect of resilience. Journal of Family Relations, 26(4), 129-150.
• Sampson Jr, J. P., & Chason, A. K. (2008). Helping gifted and talented adolescents and young adults: Make informed and careful career choices. In Handbook of giftedness in children: Psychoeducational theory, research, and best practices (pp. 327-346). Boston, MA: Springer US.
• Sayıl, M., & Kındap, Y. (2010). Ergenin anne-babadan algıladığı psikolojik kontrol: Psikolojik kontrol ölçeğinin geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikoloji Yazıları, 13(25), 62-71.
• Shoffner, M.F., & Newsome, W. D. (2001). Identity development of gifted female adolescents: The ınfluence of career development, age and life-role salience. The Journal of Secondary Gifted Education, 12(4), 201-211. https://doi.org/10.4219/jsge-2001-671
• Smith, C. K., & Wood, S. M. (2020). Supporting the career development of gifted students: New role and function for school psychologists. Psychology in the Schools, 57(10), 1558-1568. https://doi.org/10.1002/pits.22344
• Stewart, J. B. (1999). Career counselling for the academically gifted student. Canadian Journal Of Counselling And Psychotherapy, 33(1). https://cjc-rcc.ucalgary.ca/article/view/58611
• Super, D.E. (1953). A theory of vocational development. American Psychologist, 8, 185- 190. https://doi.org/10.1037/h0056046
• Super D. (1990). A Life Span, Life Space Approach to Career Development. In D.Brown & L. Brooks (Edit.) Career Choice and Development: Applying Contemporary Theory to Practice (s.197-261). San Francisco: Jossey-Bass.
• Sürücü, M., Kontaş, H., & Bacanlı, F. (2015). Üstün yetenekli ilköğretim öğrencilerinin kariyer gelişimleri. Electronic Turkish Studies, 10(15). http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8883
• Şama, H. (2020). Ergenlerin kariyer kaygısını yordamada aile desteği ve umudun rolü. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi
• Tecimer, S. (2017). Lise öğrencilerinin kariyer gelişiminde aile rolünün farklı değişkenlere göre incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Doğu Akdeniz Üniversitesi.
• Turan, M. E., & İskender, M. (2020). Ergenlerde kariyer ve yetenek gelişimi öz-yeterliğinin, üst bilişsel farkındalık, yaşam doyumu ve algılanan arkadaş sosyal desteği ile ilişkisi. Ekev Akademi Dergisi, 84, 435-448. https://dergipark.org.tr/en/pub/sosekev/issue/71841/1154879
• Turner, S., & Lapan, R. T. (2002). Career self-efficacy and perceptions of parent support in adolescent career development. The Career Development Quarterly, 51(1), 44-55. https://doi.org/10.1002/j.2161-0045.2002.tb00591.x
• Xing, X., & Rojewski, J. W. (2018). Family influences on career decision-making self-efficacy of Chinese secondary vocational students. New Waves-Educational Research and Development Journal. 21(1), 48-67.
• Yıldırım-Kurtuluş, H., Meral, K., & Kurtuluş, E. (2021). Ergen-ebeveyn kariyer uyumu ile duygusal özerklik arasındaki ilişki: Benlik saygısının aracı rolü. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, 11, 280-297. https://doi.org/10.21733/ibad.931260
• Yiğit-Tekel, K. (2021). Bibliyoterapi temelli önleyici grup rehberlik programının özel yetenekli öğrencilerin sosyal duygusal öğrenme becerilerine etkisi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Biruni Üniversitesi.