ORTAK VE FARKLI YÖNLERİYLE ORTA ASYA’DA DEVLETLER ÜZERİNE ELEŞTİREL DEĞERLENDİRME

Yıl 2014, Cilt: 4 Sayı: 07, 75 - 85, 01.03.2014

Ömer Soner Hunkan

Öz

Orta Asya’dan Batı’ya doğru göç
eden veya fütuhata girişen Türkler açısından X-XIII. yüzyıllar, yeni medeniyet
daireleri ile tanışma, kaynaşma ya da etkileşim ve mücadele ile zamanla
oralarda farklı bir çehrede hâkimiyet kurdukları bir dönemi temsil eder. Bu
sırada Türk, İslam ve dünya tarihi açısından en önemli olay şüphesiz Türklerin
İslam’a girişi ve ilk İslam Türk devletlerinin teşekkülüdür. Bu çerçevede ilk
İslam Türk devleti nerede ve ne zaman kurulmuştur? Valilikler veya şehir
devletleri ya da meşruiyeti tartışılır köle kökenli Türk siyasi teşekkülleri
ilk Müslüman Türk devleti olarak kabul edilebilir mi? Bunlar hâlâ ilgili araştırmacıların
tartıştığı ve uzlaşıya varamadığı konular olarak önümüzde durmaktadır. Diğer bir
husus Türk tarihinin bu dönemde artık yoğunlukla Çinceye dayalı kaynakların
tekelinden kurtulup, devreye Arap, Fars, Rus, Grek, Latin vs. kaynakların
girmesi ile eskiye dair bilinenlerin dışında özellikle Türk devlet yapısının
mahiyetinin ne olduğu, mesela devletin siyasi yapısında ikili veya üçlü bir
teşekkül mü geçerli yoksa tamamen merkezî bir sistem mi söz konusu gibi
meselelerin tartışılması ve mukayese edilebilmesi imkânı ortaya çıkmıştır.

Ele alınan bu makalede bu ve
benzeri konular, ortak ve farklı yönleri ile Orta Asya’daki devletler Doğu’da
Uygur Kaganlığı ve Batı’da Hazar Hakanlığı’nın yıkılışı sonrası Türk Hakanlığı
(Karahanlılar), İtil Bulgarları, Selçuklular, Gazneliler ve Türk yöneticilerin
başında olduğu bazı valilikler çerçevesinde irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı, Gazneli, Bulgarlar, Selçuklu

Kaynakça

• BARTHOLD, V. V., İslâm’da İktidarın Serüveni Halife ve Sultan, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2006.
• CAHİZ, Ebû Osmân, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri, (Çev. R. Şeşen), Ankara, 1988.
• DAKUKÎ, H. Ali. “Volga Havzasında Müslüman Bulgar Devleti”, (Çev. ve Ed. A. Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara, 2008, s.425-463.
• DAVİDOVİÇ E. A., Kladi Drevnih i Srednevekovih Monet Tadjikistana, Moskova, 1979.
• DEWEESE, Devin, Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania,1994.
• DUNLOP, D. M., Hazar Yahudi Tarihi, İstanbul, 2008.
• FEDEROV, M., “Notes on the Qarâkhânids and Their Coinage”, Supplement to ONS Newsletter, 165, 2000: 1-52.
• GENÇ, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul, KB Yayınları, 1981.
• GRENARD, M. F., “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarihi”, (Trc. O. Turan), Ülkü, sa. 74, 1939: 145-149, sa. 79, 1939: 45-52, sa. 80, 1939: 153-160, sa. 82, 1939: 343-350, sa. 83, 1939: 429-436.
• HUNKAN, Ömer Soner, Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Kuruluş-Gelişme-Çöküş (766-1212), IQ Yayınevi, İstanbul, 2007.
• HUNKAN, Ömer Soner, “Hilafetin Tanınmasında “Hakan”ın Statüsü: Değişim ve Etkiler”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 2, Aralık 2008, s.26-33.
• HUNKAN, Ömer Soner, “Türk Hakanlığı (Karahanlılar)’nda Hanedan ve Bürokrat Ulema Çatışması: İlk Bürokrat-Ulema İhtilali”, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 11-15 Eylül 2006. Selçuklular Devleti ve Beylikler Dönemi Tarihi, c. III. TTK, Ankara, 2010.
• HUNKAN, Ömer Soner, “Kaşgarlı Mahmud Devrinde Bölgenin İdari ve Siyasi Yapısına Bir Bakış”, Uluslararası II. Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri “Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi”, 28-30 Mayıs 2008. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
• İBN FADLAN, Ahmed b. Fadlân, İbn Fadlan Seyahatnâmesi, (Trc. R. Şeşen), İstanbul, Bedir Yayınevi, 1975.
• İBN FADLAN, Ahmed b. Fadlân, Rıhletü İbn Fadlan, (Nşr. A. Z. V. Togan), Ibn Fadlan’s Reisebericht, Leipzig, 1939.
• İBNÜ’L-ESÎR, El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, (Ed. M. Tulum), I-XII, İstanbul, Bahar Yayınları, (ofset), 1991.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1991.
• KARŞÎ, Cemal, Mülhakâtü’s-Surâh, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898.
• KÂŞGARÎ, Mahmûd, Divânü Lügâti’t-Türk, (Trc. B. Atalay), I-IV, Ankara, TDK Yayınları, 1992.
• KİTAPÇI, Z., İlk Müslüman Türk Hükümdar ve Hakanları, Konya, 1995.
• KOÇNEV, B. D., Karahanidskie Monety: İstoçnikovedçeskoe i İstoriçeskoe İssledovanie, Moskova, 1993.
• KÖYMEN, M. A., “Büyük Selçuklu İmparatorluğunun Kuruluşu I”, DTCF, XV, sa.1-3, Ankara, 1957: 97-194.
• KAMALOV, İlyas., “İdil Bulgarları”, İlk Müslüman Türk Devletleri, Eskişehir, 2011, s.31-40.
• KURAT, A. Nimet., IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992.
• KURAT, A. Nimet, “Bulgar”, II, İA, Eskişehir, 1997, 781-796.
• MOLLA HÂCI, Buğra Hanlar Tezkiresi, (Nşr. Abdurrahim Sabit), Kaşgar, Kaşgar Uygur Neşriyatı,1988.
• NEŞRÎ, Mehmed, Kitâb-ı Cihan-Nümâ Neşrî Tarihi, (Yay. F. R. Unat ve M. A. Köymen), I-II, Ankara, TTK Yayınları, 1995.
• NESEFÎ, Ebû Hafz Necmü’d-Dîn Ömer, el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand, (Nşr. M. Fâryâbî), es-Suudiyye, Mektebetü’l-Kevser, 1991.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim, “Karahanlılar”, DİA, XXIV, İstanbul, 2001: 404-412.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim, “Türklerin İslamiyeti Kabulü”, İlk Müslüman Türk Devletleri, Eskişehir, 2011, s.2-27.
• PAUL, Jürgen, “Karahanlılar”, (Ed. H. C. Güzel), Türkler, IV, 2002: 460-468.
• PRİTSAK, Omeljan, “Karahanlılar” İA, VI, 1997: 251-273.
• PRİTSAK, Omeljan. Von den Karluk zu den Karachaniden, ZDMG, 1951: 270-300.
• ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, TKAE Yayınları, 1998.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “İdil Bulgar Hanlığı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, XXI, İstanbul 2000, s.472-474.
• TOGAN, A. Z. V., Karahanlılar (840-1212) 1966-1967 Ders Notları, İSAM Ktp.
• TURAN, Osman, “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih”, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1993.
• YAKÛT, el-Hamevî, Mucemü’l-Buldân, (Nşr. F. A. el-Cundî), I-V, ayrıca fihrist III, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• YILDIZ, H. D., İslâmiyet ve Türkler, İstanbul, İÜ Yayınları, 1976.
• YÜCEL, Mualla Uydu, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, Ankara, 2007.