Antik Çağ’da Arktonnesos (Kapıdağ Yarımadası) ve Çevresindeki Limanların Ticari Potansiyeli Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 29, 197 - 223

Kamil Doğancı

https://doi.org/10.33207/trkede.1506968

Öz

Antik Çağ’da Yunan polislerini ve Akdeniz çevresindeki uygarlıkları Pontos Eukseinos (Karadeniz) Havzası’nın zengin hammadde kaynaklarına bağlayan yegâne deniz yolu Propontis (Marmara Denizi) üzerinden geçiyordu. Arktonnesos (Kapıdağ Yarımadası), Propontis’in güney kıyısında denizin içine doğru uzanan konumuyla ve limanlarıyla buradan geçen deniz yollarına hâkim stratejik bir noktada yer alıyordu. Yarımadanın farklı bölgelerindeki limanlar ticari faaliyetlerin yanısıra özellikle fırtınalı havalarda bölgeden geçen gemiler için doğal koruma sağlıyordu. Arktonnesos Yarımadası üzerinde Miletos kolonisi olarak kurulan Kyzikos kenti üç limanıyla ön plana çıkmaktadır. Kyzikos Körfezine hakim olan Hytos Limanı daha çok Ege Denizi’nden Pontus Eukseinos’a giden gemilerin uğradığı bir limandı. Doğu Limanı olarak da bilinen Thrakikos Limanı Yarımadanın Bandırma Körfezi’ne bakan tarafında yer alıyordu ve Karadeniz’den gelen gemilerin Propontis’teki ilk durak noktasıydı. İçerisinde bir tersane bulunan Panormos Limanın ise kentin ana limanıydı. Tarihte birçok kez saldırıya uğramış olan Kyzikos, güçlü donanması ve limanları ve sayesinde bu saldırılara başarıyla karşı koymuştur. Bunun dışında Arktonnesos çevresindeki başta Prokonnesos (Marmara Adası), Halone (Paşalimanı), Elaphonnesos (Avşa Adası), Ophiussa (Ekinlik Adası) vb. gibi adalarda limanların varlığı tespit edilmiştir. Makalede, Arktonnesos ve çevresindeki limanların ticari potansiyelleri ve Akdeniz ile Pontos Eukseinos arasındaki deniz ticaretindeki önemi antik kaynaklar, nümizmatik malzemeler ve arkeolojik kalıntılar ışığında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kyzikos,, Arktonnesos, ticaret, antik limanlar, Prokonnesos, Propontis

An Assessment on the Commercial Potential of Arktonnesos (Kapıdag Peninsula) and Surrounding Ports in Antique Ages

Öz

In ancient times, the only sea route connecting the Greek poleis and the civilizations around the Mediterranean to the rich raw material resources of the Pontus Euxinus (Black Sea) Basin passed through the Propontis (Sea of Marmara). Arktonnesos (Kapıdağ Peninsula), with its location extending into the sea on the southern coast of the Propontis and its ports, was located at a strategic point dominating the sea routes passing through here. In addition to commercial activities, ports in different parts of the peninsula provided natural protection for ships passing through the region, especially in stormy weather. Cyzicus, founded as a Miletus colony on the Arktonnesos Peninsula, stands out with its three ports. Hytos Port, which dominates the Gulf of Cyzicus, was a port mostly visited by ships going from the Aegean Sea to Pontus Euxinus. Port of Thrakikos, also known as the Eastern Port, was located on the side of the peninsula facing the Bandırma Gulf and was the first stopping point in the Propontis for ships coming from the Black Sea. Panormos Port, which had a shipyard, was the main port of the city. Cyzicus, which has been attacked many times in history, has successfully resisted these attacks thanks to its strong navy and ports. Apart from this, there are also Proconnesus (Marmara Island), Halone (Paşalimanı), Elaphonnesos (Avşa Island), Ophiussa (Ekinlik Island) etc. around Arktonnesos. The existence of ports on islands such as these has been detected. In the article, the commercial potential of Arktonnesos and its surrounding ports and their importance in maritime trade between the Mediterranean and Pontus Euxinus were evaluated in the light of ancient sources, numismatic materials and archaeological remains.

Anahtar Kelimeler

Cyzicus, Arktonnesos, Trade, Ancient Ports, Proconnesus, Propontis

Kaynakça

• Antik Kaynaklar
• Aelius Aristides, The Complete Works, English trans. by C. A. Behr, I-II, Leiden, 1981-1986.
• Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum Libri, English trans. by J.C. Rolfe, I-III, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 2005.
• Apollonius Rhodius, Argonautica, English trans. by R.C. Seaton, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 1967.
• Appianus, Mithridateios, English trans. by H. White, I-IV, Loeb Classcical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 1912-1913.
• Cicero, Pro A. Licinio Archia Poeta Oratio, English trans. by N. H. Watts, Loeb Classical Library, London & New York, 1923.
• Cicero, Pro Manilia or Oratio de Imperio Cn. Pompei, English trans. by H.G. Hodge, Loeb Classical Library, London & New York, 1927.
• Cicero, Oratio pro L. Murena, English trans. by L. E. Lord, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 1964.
• Cicero, In Verrem, English trans. by L. H. G. Greenwood, Loeb Classical Library, London & New York, 1959-1960.
• Demosthenes, Contra Polyclem, Orations L-LIX, Private Cases in Neaeram; Apollodorus Against Polycles for Expenses Incurred while Serving Trierarch, vol. VI, English translation by A. T. Murray, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 2016.
• Cassius Dio, Rhomaika, English trans. by E. Carry, I-IX, Loeb Classical Library, London, 1914-1927.
• Diodorus Siculus, Bibliotheke Historike, English trans. by R.M. Geer, Loeb Classical Library, London & New York, 1947.
• Annius Florus, L. Annaei Flori Epitoma De Tito Livio Bellorum Omnium Annorum DCC Libri II, English trans. by E.S. Foster, Loeb Classical Library, London & New York, 1929.
• Herodotos, Historiae, English trans. by A. D. Godley, I-IV, Loeb Classical Library, London & New York, 1975.
• Herodianus, Historicus, English trans. by C. R. Whittaker, Loeb Classical Library, London, 1969.
• Ksenophon, Anabasis, English trans. by C. L. Brownson, I-VII, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 1968.
• Ksenophon, Hellenika, English trans. by C.L. Brownson, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1961.
• G. Plinius Secundus, Naturalis Historia, English trans. by H.R. Rackham, I-V ve IX; W.H.S. Jones, VI-VIII; D.E. Eichholz, X, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 1938-2004.
• Plutarkhos, Lucullus, English trans. by B. Perrin, I-XI, Loeb Classical Library, London & New York, 1959.
• Plutarkhos, Brutus, English trans. by B. Perrin, I-XI, Loeb Classical Library, London & New York, 1959.
• Polybios, Historiai, English translation by W. R. Paton, I-VI, Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts, London, 1922 vd.
• Skylaks, Periplus, çev. Murat Arslan, Mediterranean Journal of Humanities, II.1, 2012, 239-257.
• Stephanos Byzantios, Ethnika, ed. A. Westermann, Berolini, 1849.
• Strabon, Geographika, English trans. by H.L. Jones, Loeb Classical Library, London & New York, 1917-1932.
• Thukydides, History of the Peloponnesian War, English trans. by C.F. Smith, I-III, Loeb Classical Library, Cambridge & Massachusetts, 2003.
• Velleius Paterculus, Historia Romana, English trans. by F. Shipley, Loeb Classical Library, London, 1924.
• Vitruvius, De Architectura, Çev. S. Güven, İstanbul, 1998.
• Modern Kaynaklar
• AKURGAL, Ekrem (1956), “Kyzikos ve Ergili Araştırmaları İon Yayılışının Tarihi Hakkında”, Anatolia, 1, 43-51 ARSLAN, Murat (2007), Mithridates VI Eupator (Roma’nın Büyük Düşmanı), Odin Yayıncılık, İstanbul.
• ARSLAN, Murat (2010), İstanbul’un Antikçağ Tarihi (Klasik ve Hellenistik Dönemler), Odin Yayıncılık, İstanbul.
• ÇORUH KURT, Hacer (2020), “Batı Anadolu’da Kavşak Noktası bir Kent: Kyzikos”, Journal of Social and Humanities Sciences Research, 7.51, 440-448.
• ÇORUH KURT, Hacer (2022), “Kyzikos’ta Denizcilik Yaşantısından İzler”, eds. Mehmet Bayyiğit vd., Geçmişten Günümüze Balıkesir’in Kültürel Mirası, cilt 2, Palet Yayınları, Konya, 198-208.
• DÖNMEZ, Şevket (2017), “Byzantion’dan Önce Thrakion Vardı”, Tarih, 34, 64-68.
• DREW-BEAR, T. (2004), “Cyzicus”, Brill’s New Pauly, 4, Ed. by H. Cancik and H. Schneider, Brill, Leiden-Boston, 26-28.
• DUMANKAYA, Oktay (2018a), “Bandırma İlçesi Şirinçavuş Mahallesi Antik Liman, Yerleşim ve Batık Potansiyelinin Tespiti Araştırmaları-2017”, ed. U. Töre Sivrioğlu, Antik Çağdan Cumhuriyete Bandırma ve Yakın Çevresi Tarihi, Dora Yayınları, Bursa, 165-173.
• DUMANKAYA, Oktay (2018b),“Bandırma ilçesi Şirinçavuş Mahallesi Antik liman, yerleşim ve batık potansiyelinin tespiti araştırmaları”, TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, 10, 127-132.
• DUMANKAYA, Oktay (2019), “The Ancient harbor and quarry of cunill(i)ere or Palleo / Palormo (?)”, Colloquium Anatolicum, 18, 15-34.
• DUMANKAYA, Oktay, AÇAR, Evren, GÜNDÜZ, Serkan, BİLİR, Ahmet, AKDAĞ, Çağlar (2019), “Balıkesir İli Marmara Kıyıları Antik Liman Yerleşim ve Batık Potansiyelinin Tespiti Yüzey Araştırması-2017”, Haz. Candaş Keskin, 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 7-11 Mayıs 2018, c. 3, Ankara, 207-220.
• ERTÜZÜN, R. Mazhar (1999), Kapıdağı Yarımadası ve Çevresindeki Adalar (Tarih ve Arkeolojisi Üzerinde Araştırmalar), Ozan Sanatevi, İstanbul.
• FITCH, Edward (1912), “Apollonius Rhodius and Cyzicus”, The American Journal of Philology, 33.1, 43-56.
• GÜNAR, Altuğ ve ÖZTÜRK, Didem (2018), “Kyzikos Şehrinin Antik Dönemde Ticaret Açısında Önemi”, ed. Zekai Mete vd., Uluslararası Bandırma ve Çevresi Sempozyumu, 17-19 Eylül 2018, Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Yayınları, Bandırma, 267-278.
• GÜNDÜZ, Serkan (2021), “Sualtı Arkeolojisi ve Marmara Denizi”, UÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22.40, 633-662.
• GÜNSENİN, Nergis (1998), “1996 Yılı Marmara Adaları Yan Taramaları Sonar Araştırması Ekinlik Adası Mermer Batığı”, Haz. Koray Olşen vd., XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, c. 1, Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 295-306.
• HACK, David (2020), “Augustus und Kyzikos”, Ed. Jessica Bartz, Martin Müller, Rolf Frank Sporleder (Hrsg.), Augustus Immortalis, Berlin, 45-62.
• HASLUCK, F. William ve ANDERSON, A. E. (1904), “On the Topography of Cyzicus” The Journal of Hellenic Studies, 24, 135-143.
• HASLUCK, F. William (1909), “The Marmara Islands”, The Journal of Hellenic Studies, 29, 6-18.
• HASLUCK, F. William (1910), Cyzicus, Cambridge University Press, London.
• IGR: Inscriptiones Graecae ad res Romanas Pertinentes. Ed. R. Cagnat-J. Toutain. I-IV. Paris 1906-1928.
• JONES, A. H. Martin (1971), The Cities of the Eastern Roman Provinces, Clarendon Press, 2nd edition, Oxford.
• KOÇHAN, Nurettin (2005), “A Fragment of Pediment From Cyzicus”, Belleten, LXIX.254, 1-8.
• KOÇHAN, Nurettin ve KORKMAZ, Meral (2015), “Kyzikos’ta Yapılan Kazı ve Sondajlarla İlgili Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 35, 60-77.
• KOÇHAN, Nurettin (2013), “Kyzikos, Hellespontus’ta Bir Eyalet Merkezi”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 31, 69-91.
• KOÇHAN, Nurettin (2023), “Geçmişten Günümüze Kyzikos Turizm İlişkisi”, Anatolian Archaeology, 1, 137-146.
• KOÇYİĞİT, Oğuz (2020), “Kapıdağ Yarımadası ve Marmara Takımadalarında Bizans Dönemi Kültür Varlıkları”, Lycus Dergisi, 2, 101-128.
• KORKMAZ, Meral ve HAS, A. Cuneydi (2014), “Kyzikos Kenti Sur Duvarları ve Limanları”, Haz. H. Kasapoğlu ve M.A. Yılmaz, Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40 Yılı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 255-269.
• KORKMAZ, Meral ve HAS, A. Cuneydi (2017), “Batı Anadolu Ticaretine Yön Veren Bir Liman: Kyzikos Antik Kenti Hytos Limanı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 38, 105-115.
• LEVICK, Barbara (2004), “The Roman Economy: Trade in Asia Minor and the Niche Market”, Greece & Rome, 51.2, 180-198.
• LITTMAN, Robert J. (1968), “The Strategy of the Battle of Cyzicus”, Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 99, 265-272.
• MAGIE, David (1950), Roman Rule in Asia Minor, Princeton University Press, Princeton.
• MERITT, B. Dean, WADE-GERY, H. T., McGREGOR, M. Francis (1939), Athenian Tribute Lists, vol. 1, Harvard University Press, Cambridge.
• MILDENBERG, Leo (1995), “The Cyzicenes: A Reappraisal”, American Journal of Numismatics, 5-6, 1-12.
• MUNRO, J. A. R. ve ANTHONY, H. M. (1897), “Explorations in Mysia”, The Royal Geographical Society, 9.2, 150-169.
• PALAZ ERDEMİR, Hatice ve GÖKBUNAR, R. (2007), “Efes Gümrük Yazıtında Gümrük Vergileri”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9.1, 227-234.
• PALAZ ERDEMİR, Hatice (2004), “Roma’nın Küçük Asya’da İdari Bir Meselesi: Bağımsız Şehirler”, Adalya, VII, 171-184.
• PULAK, Cemal (1985), “1984 Marmara Sualtı Araştırmaları”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 20-24 Mayıs 1985, Ankara, 47-62.
• ROSTOVTZEFF, Michael (1941), The Social & Economic History of the Hellenistic World, Clarendon Press, Oxford.
• ROSTOVTZEFF, Michael (1957), The Social and Economic History of the Roman Empire, Clarendon Press, Oxford.
• RPC: Roman Provincial Coinage.
• RUGE, W. (1924), “Kyzikos”, RE, 12.1, 228-234.
• RUSTAFJAELL, R. (1902), “Cyzicus”, The Journal of Hellenic Studies, 22, 174-189.
• SAYAR, M. Hamdi (2018), “Kyzikos Limanı’nın Eskiçağdaki Önemi”, Uluslararası Bandırma ve Çevresi Sempozyumu, 17-19 Eylül 2018, ed. Zekai Mete vd., Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Yayınları, Bandırma, 261-263.
• SEVİN, Veli (2001), Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarihi Kurumu, Ankara.
• SHERWIN-WHITE, A. Nicholas (1977), “Roman Involvement in Anatolia, 167-88 B.C.”, The Journal of Roman Studies, 67, 62-75.
• SİVRİOĞLU, U. Töre, AKÇAÖZ, Mustafa, PAPACHRISTOU, Ioannis (2020), “Güney Marmara Adaları Tarihçesi”, Ed. İnci Türkoğlu, Güney Marmara Adaları (Risk altındaki Mimari Mirası), Kültürel Mirası Koruma Derneği, İstanbul.
• SNGAul: Sylloge Nummorum Graecorum, Samlung H. Von Aulock. Pontus-Paphlagonien-Bithynien, Heft. 1, Nr. 1-332, Berlin, 1957.
• ŞAHİN, Mustafa ve GÜNDÜZ, Serkan (2010), “Kyzikos Sualtı Araştırması, 2008”, Haz. Haydar Dönmez, Candaş Keskin, 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 25-29 Mayıs 2009, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, c. 3, 179-186.
• TALBERT, Richard J. A. (2000), Barrington Atlas of the Greek and Roman World, Princeton University Press, Princeton.
• TEKİN, Oğuz (2007), Eski Anadolu ve Trakya, (Ege Göçlerinden Roma İmparatorluğu’nun İkiye Ayrılmasına Kadar (MÖ 12.-MS 4. Yüzyıllar Arası), İletişim Yayınları, İstanbul.
• TÜRK, Mustafa (2008), Antikçağ'da Mysia ve Arkeolojisi, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir.
• TÜRK, Mustafa (2022), “Aelius Aristides’in Kyzikos Söylevi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 41.72, 54-78.
• VON FRITZE, H. (1912), “Die Elektronprägung von Kyzikos”, Nomisma, VII, 1-38.
• WARD-PERKINS, J. B. (1980), “Nicomedia and the Marble Trade”, Papers of the British School at Rome, 48, 23-69.
• WHEELER, Everett L. (2012), “Roman Fleets in the Black Sea: Mysteries of the ‘Classis Pontica’”, Acta Classica, 55, 119-154.
• YAYLALI, Abdullah ve ÖZKAYA, Vecihi (1996), “1994 Kyzikos Arkeolojik Kazısı”, Haz. İsmail Eroğlu vd., HXVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, 29 Mayıs-2 Haziran 1995, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, c. II, 311-335.
• YAYLALI, Abdullah (1991), “Kyzikos 1989 Yılı Çalışmaları”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı, 28 Mayıs-1 Haziran 1990, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, c. II, 171-194.
• YAYLALI, Abdullah (2018), “Kyzikos”, Uluslararası Bandırma ve Çevresi Sempozyumu, 17-19 Eylül 2018, ed. Zekai Mete vd., Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Yayınları, Bandırma, 6-8.