Tire’de Kaybolan Tarihi Bir Mezarlık: Koca Mezarlık

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 30, 29 - 46, 23.07.2025

Oğulcan Avcı

https://doi.org/10.33207/trkede.1621783

Öz

Bu çalışma, İzmir’in Tire ilçesindeki tarihi Koca Mezarlık’ın oluşumunu, önemini ve modern dönemde yaşadığı dönüşümü ele almaktadır. Koca Mezarlık, Türkiye Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden kalan önemli Türk-İslam mezarlıklarından biridir. Mevcut bilgiler, Tire Müzesi’nde sergilenen 18. yüzyıla ait Hacı Varcıoğlu Hacı Mehmed’in Vakıf Kitabesi sayesinde elde edilmiştir. Bu kitabe, mezarlığın sınırlarını, mezarlığın etrafını çevreleyen duvarın tamirine yönelik vakıf şartlarını ve mütevelli atanmasını anlatmaktadır. Mezarlık, Tire’de, Süleyman Şah Türbesi ve İbni Melek Türbesi çevresinde oluşmaya başlamıştır. Mezarlık çevresini tanımlayan bu kitabe, Koca Mezarlık’a Tire’de yaşayan halk tarafından özel bir önem verildiğini göstermektedir. Eldeki bilgilere göre mezarlık 1914 ve 1932 yılları arasında aşamalı olarak kaldırılmış ve Cumhuriyet Dönemi’nin modernleşme süreci kapsamında Alay Parkı’na dönüştürülmüştür. Mezarlık, kent tarihi açısından sadece bir defin alanı değil, aynı zamanda kentin belleği, dönemin kültürel ve sosyal yapısının yansımasıdır. Günümüzde bu alanda, eski mezarlığın varlığını hatırlatan az sayıda mezar taşı müzede bulunmaktadır. Koca Mezarlığın dönüşüm süreci, erken Cumhuriyet döneminde uygulanan şehircilik politikalarının bir örneğini de temsil etmektedir. Bu süreçte, mezarlık alanı toplumsal hafızadan silinmiş ve modern kent planlamasının bir parçası haline getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mezarlık , Tire , Vakıf , Vakfiye , Kitabe

A Missing Historical Cemetery in Tire: Koca Cemetery

Öz

This study examines the formation, significance, and transformation of the historical Koca Cemetery in the Tire district of İzmir. Koca Cemetery is one of the important Turkish-Islamic cemeteries dating back to the Seljuk and Ottoman periods in Turkey. The existing information has been obtained through the 18th-century Vakıf Inscription of Hacı Varcıoğlu Hacı Mehmed, which is exhibited at the Tire Museum. This inscription describes the boundaries of the cemetery, the terms of the foundation for the repair of the surrounding wall, and the appointment of a trustee. The cemetery began to take shape around the Süleyman Shah Tomb and the Ibn-i Melek Tomb in Tire. The inscription, which defines the surroundings of the cemetery, demonstrates that Koca Cemetery was given special importance by the local people of Tire. According to available information, the cemetery was gradually removed between 1914 and 1932 and transformed into Alay Park as part of the modernization process during the Republican era. The cemetery, in terms of urban history, is not only a burial ground but also the city's memory, reflecting the cultural and social structure of the period. Today, a few gravestones that remind of the old cemetery are preserved in the museum. The transformation of Koca Cemetery also represents an example of the urban planning policies implemented during the early Republican period. During this process, the cemetery area was erased from collective memory and became part of modern urban planning.

Anahtar Kelimeler

Cemetery , Tire , Waqf , Waqfiyya , Inscription

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Kararlar Daire Başkanlığı, 147-46-15.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Kararlar Daire Başkanlığı,147-46-16.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Kararlar Daire Başkanlığı, 9-27-2.
• Türk Tarih Kurumu Arşivi, Ahmet Süheyl Ünver Koleksiyonu (SÜ), 325/1.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• AKOZAN, Feridun (1977), Türkiye’de Tarihi Anıtları Koruma Teşkilâtı ve Kanunlar, İstanbul, D.G.S.A. Yayını.
• Askeri Park ve Marmara Havuzu (1 Haziran 1933). Yeşil Tire Dergisi, 30, İzmir: Marifet Matbaası, 4-5.
• BAKTIR, Mustafa (1999), “İbn Melek”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 20, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 175-176.
• BİLSEL, Fatma Cânâ (2015), “Geç Osmanlı Döneminden Cumhuriyet’e Çağdaş Şehir Düşüncesi ve İstanbul Planlaması”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, 8, İBB Kültür ve İSAM Yayınları, İstanbul, 496-534.
• BOZDOĞAN, Sibel (2001), Modernizm ve Ulusun İnşası, İstanbul, Metis Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tahir (1972), Osmanlı Müellifleri I, Haz. Fikri YAVUZ ve İsmail ÖZEN, Meral Yayınları, İstanbul.
• CANTAY, Gönül (1994), “Türklerde Vakıf ve Taş Vakfiyeler”, Haz. İbrahim ATEŞ, Sadi BAYRAM, Mehmet NARİNCE, XI. Vakıf Haftası Kitabı: Vakıf Kültür Varlığının Korunması, Yaşatılması ve Bu Amaçla Malî Kaynak Sağlanması Semineri Bildiriler, 5-8 Aralık 1993, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 147-162.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2010), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Aydın Kitabevi.
• DOĞRAMACIOĞLU, Hüseyin (2019). “Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi’ne Yansıyan Yunan Mezalimi”, TDA, 214, 351-364.
• GÜRAN, Tevfik (2006), Ekonomik ve Malî Yönleriyle Vakıflar: Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa Vakıfları, İstanbul, Kitabevi Yayınları.
• KALOPİSSİ-VERTİ, Sopia (2003), “Church Inscriptions as Documents. Chryso Bulls-Ecclesiastical Acts-Inventories-Donations-Wills”, ΔΧΑΕ, 24, 79–88.
• KALOPİSSİ-VERTİ, Sopia (2015), “Byzantine Dedicatory Inscriptions and Donor Portraits (7th-15th c.)”, Inscriptions in Byzantium and Beyond, Ed. Andreas Rhoby, Verlag der Österre ichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 135-156.
• Karargâh Parkı (1 Kânunisani 1932). Yeşil Tire Dergisi, 25, İzmir: Ticaret Matbaası, 15.
• KESKİN, Mustafa Çağhan (2016), “Bayezid Paşa: Vezir, Entelektüel, Sanat Hamisi”, Osmanlı Araştırmaları, 48, 1-37.
• KESKİN, Mustafa Çağhan (2018), “Umur Bey Taş Vakfiyesi: Esin ve İçerik Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, 53, 121-152.
• KUCUR, Sadi (2015), “İstanbul’un Tarihî Müslüman Mezarlıkları”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, 5, İBB Kültür ve İSAM Yayınları, İstanbul, 428-457.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat Solmaz (2020), Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisâdî Yapısı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• NECİP, M. (1932), “Tire’de Medfun Büyük Adamlardan”, Yeşil Tire Dergisi, 17, İzmir, Meşher Matbaası, 7.
• ŞİŞİKOĞLU, Faik (1941). “Tire Bilginleri I Abdüllatif İbni Melek”, Küçük Menderes Tire Halkevi Dergisi, 10, İzmir: Cumhuriyet Matbaası, 5.
• TOKLUOĞLU, Faik (1957), İbni Melek, [y.y.], Yenilik Basımevi.
• TOKLUOĞLU, Faik (1957), Tire. [y.y.], Yenilik Basımevi.
• TÜFEKÇİOĞLU, Abdülhamit (2000), “Medeniyet Tarihimizde Taş Vakfiyeler”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 33-34.
• ÜLKER, Necmi (1985), “Tire Müzesindeki İslami Kitabeler”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 5-34.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin (2003), XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin (2012), “Vakıf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 479-486.
• YENER, Şakir Sabri (1966), “Tire Müzesi’nde İki Mezar Taşı”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 10.204, 4122-4123.
• YILMAZ, İbrahim (2023), Tire Şer‘İye Sicillerinin [3/2 Nolu Demirbaş Defterinin] Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat.
• YILMAZER, Ziya (2010), “Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 334-336.
• YURTTAŞ, Hüseyin ve KÖŞKLÜ, Zerrin (2017) “Erzurum İli Vakfiyeleri̇nde Taş Özetler” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 44, 355-379.
• Çevrim İçi Kaynaklar
• https://istanbulansiklopedisi.org/handle/rek/27126 (Erişim Tarihi: 20.12.2024).