Grouping of Ornaments on the Late Ottoman Tombstones: Aydın Kuşadası Adalızade Cemetery Example

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 30, 113 - 135, 23.07.2025

Abdül Halim Varol

https://doi.org/10.33207/trkede.1642356

Öz

In Turkish art, ornamentation has had great importance for centuries and has been applied with a very rich repertoire in the decoration of artefacts. Gravestones are also among the important examples that directly reflect this richness. In the studies on gravestones, it is seen that the ornamentation is generally grouped according to their types under a title and evaluated on the basis of motifs. On the basis of this deficiency, the decorated Ottoman tombstones in Aydın Kuşadası Adalızade Cemetery are analysed in terms of their ornaments, and 9 different groups are identified in 150 of the 247 decorated tombstones with common ornamentation programme features. When the groups are evaluated within themselves and compared with other the late Ottoman tombstones, some data under the topics of date, gender and geography become apparent. In addition, when the common characteristics of the groups are examined, workshop-production centre characteristics that can be described as local, regional and general are identified. While 3 of the groups consist of artefacts found in a wide range of dates in the Ottoman geography, 2 groups are produced in a relatively narrow time interval in a central place such as Istanbul and provide data supporting the idea that they were sent from there to the coastal cities. In addition, the presence of a group whose examples are found in provinces close to the Aegean Sea and a group whose examples are not found outside the Adalızade Cemetery emphasises local and regional craftsmanship features. Therefore, this study aims to partially contribute to the elimination of this deficiency by emphasizing the importance of evaluating the ornamentation on the late Ottoman tombstones in groups in terms of the discipline of art history.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Art , Ottoman Tombstone , Ornamental Composition , Aydın Kuşadası , Atelier-Production Centre

Geç Dönem Osmanlı Mezar Taşlarında Süslemelerin Gruplandırılması Aydın Kuşadası Adalızade Mezarlığı Örneği

Öz

Türk sanatında süsleme, yüzyıllar boyunca büyük öneme sahip olmuş ve eserlerin bezenmesinde oldukça zengin bir repertuarla uygulanmıştır. Mezar taşları da bu zenginliği doğrudan yansıtan önemli örnekler arasındadır. Mezar taşlarına yönelik yayınlarda süslemenin genellikle bir başlık dahilinde türlerine göre gruplandırılarak motif üzerinden değerlendirildiği görülmektedir. Bu eksiklikten hareketle, Aydın Kuşadası Adalızade Mezarlığındaki süslemeli Osmanlı mezar taşları süslemeleri itibarıyla incelenmiş, 247 mezar taşından ortak süsleme programı özelliklerine sahip 150 eserde 9 ayrı grup tespit edilmiştir. Gruplar kendi içlerinde değerlendirilip diğer geç dönem Osmanlı mezar taşları ile karşılaştırıldığında tarih, cinsiyet ve bulundukları coğrafya itibarıyla birtakım verilerin belirgin hale geldiği görülmektedir. Ayrıca gruplardaki benzerlikler incelendiğinde yerel, bölgesel ve genel olarak nitelendirebilecek atölye-üretim merkezi özellikleri öne çıkmaktadır. Bu bağlamda tespit edilen gruplardan 3’ü Osmanlı coğrafyasında geniş tarih aralığında rastlanan eserlerden oluşmaktadır. 2 grup, nispeten dar bir zaman aralığına ait olup, İstanbul gibi merkezi bir yerde üretilerek buradan denize kıyısı olan şehirlere gönderildiği düşüncesini destekler nitelikte veriler sunmaktadır. Ayrıca Ege Denizine yakın konumdaki illerde örnekleri görülen 2 grup ile Adalızade Mezarlığı dışında örneklerine rastlanmayan grubun varlığı yerel ve bölgesel işçilik özelliklerini öne çıkarır niteliktedir. Bu çalışma, geç dönem Osmanlı mezar taşlarındaki süslemenin gruplar halinde değerlendirilmesinin sanat tarihi disiplini açısından taşıdığı önemi vurgulayarak bu konudaki eksikliğin giderilmesine kısmen de olsa katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Sanatı , Osmanlı Mezar Taşı , Süsleme Kompozisyonu , Aydın Kuşadası , Atölye-Üretim Merkezi

Kaynakça

• ANASTASPOULOS, Anastasopoulos (2015), “Girit’teki Osmanlı Mezar Taşları”, Ed. Nükhet Adıyeke ve Tunay Ercan Sepetcioğlu, Geçmişten Günümüze Girit Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı, Kuşadası, 355-369.
• ARSLAN, Ayşegül (2007), Edirne Üç Şerefeli Camii Haziresi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• BALKİ, Muhammed Sefa (2023), Bursa, Edirne ve İstanbul’daki Erken Osmanlı Dönemi Mihrabiyeli Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• BAŞARAN, Emel (2020), Ayvacık Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale.
• BAYRAKAL, Sedat ve DAŞ, Ertan (2008). “Yelki (İzmir/Güzelbahçe) Mezarlığı”, Sanat Tarihi Dergisi, 17.2, 25-41.
• BERK, Süleyman (2006), Zamanı Aşan Taşlar, Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları, Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 1. Baskı, İstanbul.
• BİÇİCİ, Hür Kamil (2004), Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• BİÇİCİ, Hür Kamil (2009). “Tire Müzesi’nde Bulunan Süslemeli Mezar Taşlarından Bazı Örnekler (XVIII-XX. yy.)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 50.1, 109-150. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000993
• BİÇİCİ, Hür Kamil (2013). “Muğla Ortakent’te bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları-I”, The Journal of Academic Social Science Studies, 6.2, 1373-1436. http://dx.doi.org/10.9761/jasss_650
• BULUT, Fatma (2010), İzmir-Urla Merkezdeki Cami Hazirelerinde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• ÇAKAR, Gülşen (2007), Bursa Emir Sultan Mezarlığı’ndaki 18. ve 19. Yüzyıl Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• ÇAKIR, Arif (2019), Balıkesir Marmara Adası ve Paşalimanı Adası Türk- İslâm Dönemi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• ÇELİK, Bayram (2012), Ordu İli, Ünye İlçesi, Hacı Osman Ağa Camii Haziresindeki Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• ÇETİNASLAN, Mustafa (2021), Taşların Dili İnegöl Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Aras Kültür Sanat, 1. Baskı, Bursa.
• DAŞ, Ertan (1996). “Çeşme Mezarlığındaki Mimari Tasvirli Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Dergisi, 8.8, 21-29.
• DAŞ, Ertan (1996), “Foça Osmanlı Mezarlığındaki Süslemeli Mezar Taşları”, Uluslararası Geçmişten Günümüze Foça Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Foça Belediyesi-Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 61-68.
• DAŞ, Ertan (2004), “Seferihisar’daki Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarında Süsleme. Dünden Yarına Seferihisar Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Seferihisar Kaymakamlığı Çevre Kültür ve Turizm Birliği Yayını, İzmir, 29-38.
• DAŞ, Ertan (2010). “Bozdoğan Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Dergisi, 19.2, 109-127.
• DAŞ, Ertan (2012), İzmir’de Taş Çiçekler. İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1. Baskı, İzmir.
• DAŞ, Ertan (2014), Taşa Kazınan Hayatlar: Bornova/Yakaköy Mezarlığı'ndaki Mezar Taşları. İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1. Baskı, İzmir.
• DAŞDEMİR, Sema (2011), İstanbul Selimiye Camii Haziresi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• DEMİRCİ, Bilal (2012), Bursa Emir Sultan Camii Haziresinde Yer Alan Mezar Taşlarının Kitabelerinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• DİKBIYIK, Tuğba Ruhengiz (2009), Hat ve Süsleme Sanatları ve Mîmâri Üslup Bakımından Yahya Efendi Kabristanı Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• ELMAS, Erdal (2023), Balıkesir Kitâbeleri ve Mezar Taşları, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• ERDEM, Tuğba (2009) Akhisar Ulu Camii ve Paşa Camii Hazirelerindeki Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• EREN, Sevinç (2011), Trabzon İli Gülbahar Hatun ve Tavanlı Camii Hazireleri ile Küçük İmaret Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• GÖKLER, Burak Muhammet (2017), Balıkesir Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• GÜÇLÜ, İbrahim (2013), İzmir Bayındır Yakapınar Köyü Mezartaşı Kitabeleri, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• GÜL, Selma (2009), Kadıköy Taşköprü Caddesi Mezarlığı (Batı Yönündeki 18. Yüzyıl Mezar Taşlarının Sanat Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• GÜL, Selma (2017), İstanbul Sur İçi’ndeki Osmanlı Mezar Taşları Bezemelerinde Üslup Analizi (1703-1861), Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• GÜMÜŞDAĞ, Gökhan (2007), Kastamonu Şehri Nasrullah Camisi, Yılanlı Camisi, Yakup Ağa Camisi, Ahmet Dede Camisi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• GÜNDOĞAN, Bengü (2007), Kastamonu Ferhat Paşa Camisi Haziresi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• GÜNDOĞDU, Oktay (2016), İstanbul Üsküdar’daki Ahmediye Camii Külliyesi Haziresi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• İLTAR, Gazanfer (2005), Giresun İli Sahil Şeridindeki Osmanlı Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• KALKAN, Yağmur Candan (2015), Edirne Muradiye Camisi Haziresi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• KELKİT, Cafer (2017), Niksar Melikgazi Kabristanındaki Mezar Taşlarının Hat Sanatı Açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• KESKİN, Burcu (2019) Antalya’da Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• KEZİK, Engin (2011), Armutlu (Yalova) Merkez Haziresi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• KURTBİL, Zeynep Hatice (2009), Kadıköy Taşköprü Caddesi Mezarlığı (Batı Yönündeki 19. Yüzyıl Mezar Taşlarının Sanat Tarihi Açısından Değerlendirilmesi), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• KURUKAYA, Nilgün (2014), Aydın Merkezdeki Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• NEFES, Eyüp (2002), Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• NUHOĞLU, Mehmet (2003), Koca Mustafa Paşa (Sünbül Sinan) Camisi Haziresi Mezar Taşları Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• ÖLÇAY, Hülya (2004), Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı 19. Yüzyıl Kadın Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• ÖZKAN, Serap (2009), Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taşları (18-20. yy), Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• SOYALP, Sedat (2018), Denizli Babadağ’da Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• SÜRÜN, Mustafa (2006), İstanbul Şeyh Vefâ Cami Haziresi (Mezar Taşları Tipolojisi Üzerine Bir Deneme), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• ŞEN, Ahmet (2023), Manisa Salihli’de Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• TUNÇEL, Gül (1989), Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezartaşları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara.
• TUNÇEL, Gül (2005). “Ayaş Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Dergisi, XIV.1, 277-305.
• TÜRKER, Fatma (2011), Sinop Seyyid Bilal Türbesi Haziresi'ndeki Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• ÜLKER, Necmi (1989), “Eski Foça Mezar Kitabeleri (XVI. ve XX. Yüzyıl), VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1-18.
• VAROL, Abdül Halim (2015), Aydın Koçarlı Cihanoğlu Camii Haziresi Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• VAROL, Abdül Halim (2019), Aydın Kuşadası Adalızade Mezarlığı Osmanlı Mezar Taşları, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• VAROL, Abdül Halim (2021), Bartın Amasra Müzesindeki Osmanlı Kitabeleri, Bartın Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, Bartın.
• YARİŞ, Sahure (2015), Üsküdar'da Yer Alan Bir Grup Cami Haziresindeki Mezar Taşları, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• YER, Kader (2004), Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı’ndaki 18. Yüzyıl Mezar Taşları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.