ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ METİNLERİNE GÖRE SALGIN HASTALIK ALGISI VE SALGIN HASTALIKLARLA MÜCADELE YÖNTEMLERİ

Yıl 2022, Cilt: 26 Sayı: 3, 605 - 616, 25.12.2022

Hüseyin Doğan

Öz

Salgın zamanları, görüldükleri coğrafyada nüfus, kaynaklar ve çevre üzerindeki yıkıcı etkileri bakımından Ortaçağın önemli buhran dönemleri arasında yer alır. Deprem, sel, geniş çaplı yangınlar gibi doğal afetlere eş değer görülen pandemiler, yetişmiş devlet adamlarını vurması ile siyasi, ordu arasında yayılması ile askeri, nüfusa sirayet etmesi ile de iktisadi ve sosyal bunalımlara yol açmıştır. Salgın hastalıklar Ortaçağ algısında, ilâhi cezalandırma, solunan havanın insan tabiatına muhalif bir biçimde değişmesi, sıçan gibi kemirgenlerin sayısındaki artış, istila ya da düzensiz göç unsurları gibi birden fazla nedene bağlanmıştır. Aynı şekilde Ortaçağda salgınlarla mücadelede de, tanrıya yakarma, ortaçağın hakim tıbbi metotlarına başvurma, tılsımlardan medet umma, salgın hastalık taşıdığına inanılan hayvanlarla mücadele etme, karantina uygulama gibi birden fazla yönteme başvurulmuştur. Eski Anadolu Türkçesi dönemi, devlet adamlarının teşvik ve destekleri ile doğa bilimlerine olan ilginin arttığı bir dönemdir. Bu ilgi Türkçe harici dillerde astronomi, coğrafya, botanik, zooloji gibi alanlarda yazılan eserlerin Türkçeye tercüme edilmesinin önünü açtığı gibi, mezkûr disiplinlere dair yazılan telif eserlerin de sayısının artmasını sağlamış, böylece doğa olaylarının yorumlanmasındaki paradigmayı zenginleştirmiştir. Bu çalışmada, Eski Anadolu Türkçesi eserlerinde salgın hastalıkların nasıl tanımlandığı, hangi nedenlere dayandırıldığı ve salgın hastalıkların öncesi ile vuku bulduğu dönemlerde ne türden önlemler alındığı soruları üzerinde durulmuş, Ortaçağda Anadolu’da görülen çiçek ve tâ’ûn vak’aları üzerinden salgın hastalık algısı ve salgın hastalıklarla mücadele yöntemleri araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, Anadolu, salgın hastalık

THE CONCEPT OF DISEASE OUTBREAKS AND METHODS OF FIGHTING AGAINST THEM IN THE OLD ANATOLIAN TURKISH TEXTS

Öz

Disease outbreaks are one of the most prominent crisis in Medieval Ages in terms of devastating effects on population, resources and environment in the regions it happened. Disease outbreaks were considered as an equally bad event as disasters such as earthquake, flood, fire etc. Such outbreaks could cause disarray in armies if they caught the disease, they could cause political crisis if they infected statesman, or they could create social and economic depression if it became an epidemic and infected many individuals of the society. During Medieval Ages, the commonly accepted concepts of how outbreaks happened were: divine punishment, the air people breath turning against human nature, dramatic increase in rodent population, invasions, irregular mass immigration and similar reasons. In par with the reasons given, the commonly accepted concept on how to fight against disease outbreaks were: invocation to God, the medieval medicine knowledge, expecting healing from talismans, fighting against people and animal who were believed to carrying the disease, and quarantine. Old Anatolian Turkish era witnessed statesmen funding and encouraging natural sciences. During the era, many works of astronomy, geography, botanic, zoology etc. were translated into Turkish from other languages, and there was an increase in original texts about these disciplines written in Turkish. In this study, how disease outbreaks were described, what reasons were given for epidemics, and what measures were taken before and during outbreaks in Old Anatolian Turkish texts were observed and analysed. Examples of plagues and smallpox epidemic incidents from Medieval Anatolia were used.

Anahtar Kelimeler

Middle ages, Anatolia, disease outbreak, epidemic

Kaynakça

• Aeschines (1919), Against Timarchus, Çev. Charles Darwin Adams, London: Harvard University Press.
• Aeschylus (1926), Agamemnon, Çev. Herbert Weir Smyth, Cambridge: Harvard University Press.
• Aeschylus (1926), Prometheus Bound, Çev. Herbert Weir Smyth, Cambridge: Harvard University Press.
• Appian (1899), Wars in Spain, Çev. Horace White. New York: The Macmillan Company.
• Apollodorus (1921), Epitome, Çev. James George Frazer, Cambridge: Harvard University Press.
• Aristophanes (1938), Birds, The Complete Greek Drama, vol. 2, Çev. Eugene O'Neill, Jr., New York: Random House.
• Ahmedî (2019), İskendernâme, Haz. Yaşar Doğan ve Nalan Kutsal, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Akar, M. (1986), Şeyyad Hamza Hakkında Yeni Bilgiler, MÜTAD, sy. 2, ss. 1-14.
• Aktaş, E. G. (2010), Abdulvehhāb’ın Müntehab Adlı Tıp Kitabı (İnceleme-Metin-Dizinli Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Sivas.
• Aktürk, E. (2012), Maddetü’l Hayât (İnceleme – Metin – Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Çanakkale.
• Anonim (2019), Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât, Haz. Bekir Sarıkaya, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Atasoy, F. O. (2001), Melhame-i Şeyh Vefâ (Giriş – Metin – Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitütüsü, İstanbul.
• Aydın, Ç. (2016). Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’t-Tıbb (Giriş-İnceleme [Söz Dizimi] -Metin [1b-70a Varakları Arası] -Dizinler), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Bolu.
• Aynacı, M. (2014). Sultâniyye (İnceleme, Metin, Dizin), Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Bekmez, H. (2009). Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (72b-151b) (İnceleme-Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Konya.
• Biçer, H. M. (2011). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytâr (Metin-İnceleme-Dizinli Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Sivas .
• Buçukcu, Z. (2017), Mahmud bin Kadı-i Manyas'ın 'Acebü'l-Üccab Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Dizini, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Ankara.
• Çağıran, Ö. (1992). Ahmed-î Dâ’î Tıbb-ı Nebevî (İmlâ – Fonetik -Morfoloji – Karşılaştırmalı Metin – İndeks ve Sözlük), Yayımlanmamış Doktora tezi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Diodorus Siculus (1989), Library, Çev. C. H. Oldfather, Cambridge: Harvard University Press.
• Dioscorides Pedanius (2000), De Materia Medica, Çev. T. A. Osbaldeston, Johannesburg: Ibidis Press.
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler), Yayımlanmamış Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Erarslan, A. (2018). Kitâb-ı Mücerrebât, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Ankara .
• Euripides (1938), Phoenissae, Çev. E. P. Coleridge, New York: Random House.
• Göçgün, S. (2010). Abdulvehhāb bin Yusuf’un Müntehab-ı Fi’t-Tıbb Adlı Eseri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Sivas.
• Gülerer, S. (2012), Hacım Sultan Menâkıbnâmesi Üzerine Bir İnceleme, Yayımlanmamış Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Denizli.
• Gümüşatam, G. (2009). Hazâ Kitâb u Hükemâ-yı Tertîb-i Mu’âlece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Dizin-Terimler Sözlüğü), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Ankara.
• Hakîkî (e-kitap), Dîvân, Haz. Erdoğan Boz, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, e-kitap.
• Hesiod (1914), Works and Days, Çev. Hugh G. Evelyn-White, Cambridge: Harvard University Press.
• Herodotus (1920), The Histories, Çev. A. D. Godley, Cambridge: Harvard University Press.
• Hippocrates (1868), The Genuine Works, Çev. Charles Darwin Adams, New York: Dover.
• Homer (1898), The Iliad, Çev. Samuel Butler, Longmans, London: Green and Co.
• İbrahim bin Abdullah (2016). Alâ’im-i Cerrâhîn, Haz. Mehmet Gürlek, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İlhan, N. (1998). Eşref bin Muhammed Hazâ’inu’s-Sa’âdât (İnceleme – Metin - Dizin), Yayımlanmamış Doktora tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ
• Kaya E. (2008). Muyîddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya
• Kocabaş, Y. (2007), Minhâcü’ş-Şehâde (Dil Özellikleri-Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Koldanca, N. (2018). Teshil’in Nüshası Üzerine Dil Bilgisi Çalışması (Metin-İnceleme-DizinSözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Karabük.
• Külcü, M. (2009). Cerrah Mes’ud Hulasa (Dil Özellikleri – Metin – Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Çanakkale
• Okumuş, O. (1998). Muhammed bin Mahmûd Şirvânî’nin (XV. yy) Göz Hastalıklarına Ait “Mürşîd” Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks), Yayımlanmamış Doktora tezi, Ege Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitütüsü, İzmir.
• Özdemir, G. (2018). Hekim Beşir Çelebi, Mecmû’atü’l-Fevâyid (Giriş – İnceleme – Çeviri Yazılı Metin – Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Sivas.
• Özer, Ö. (1995). Ahmedî Tervîhü’l-Ervâh (Giriş – İnceleme – Metin). Yayımlanmamış Doktora tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Öztürk, S. (2012), Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Metin-Gramatikal Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Samsun.
• Pausanias (1918), Description of Greece, Çev. W. H. S. Jones, Cambridge: Harvard University Press.
• Plato (1925), Symposium, Çev. Harold N. Fowler, Cambridge: Harvard University Press.
• Plinius (1855), The Natural History, Çev. John Bostock, London: Taylor and Francis.
• Strabo (1903), The Geography, Çev. Hans Claude Hamilton, London: George Bell & Sons.
• Şenel, Ü. (1988). Amasyalı Hekim Sabuncuoğlu Şerefeddin’in Eseri Mücerrebnâme (İnceleme – Metin – Transkripsiyon – İndeks), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ege Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitütüsü, İzmir
• Şengün, M. (2017), ‘Alî bin İshâk Müfredât-ı Mükellef (Giriş, Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme, Metin, Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Bolu.
• Tabîb İbn-i Şerîf (2017). Yâdigâr, Haz. Komisyon, İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Thucydides (1910), The Peloponnesian War, Çev. Richard Crawley, London: J. M. Dent.
• Toprak, S. (2019), Acâibü’l-Mahlûkât Garâibü’l-Mevcûdât (v. 1a-40b) İnceleme-Metin-Dizin, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Kahramanmaraş.
• Uçar, İ. (2009). Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrâh Mes’ûd (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler), Yayımlanmamış Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Sakarya
• Yavuz, Y. (2008). Hekim Hayreddin’in Kitâb-ı Âḳrâbâdîn’i, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Konya .
• Yıldırım, O. (2010). Et-Teshil Fi’t-Tıbb (Kitâb-ı Teshįli’l-Mevlanâ Şemseddin) (İnceleme-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitütüsü, Sivas.
• Yıldız, E. (2016). Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’t-Tıbb (Giriş-İnceleme [Ses ve Şekil Bilgisi] -Metin [70b-141a Varakları Arası] -Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu.