Madde bağımlısı bireylerin ve ailelerinin yaşadıkları psikososyal sorunlar ve çözüm önerileri

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 26, 127 - 151, 17.12.2025

Hanife Çalışkan Ceylan

https://doi.org/10.46218/tshd.1672872

Öz

Bu çalışma, madde bağımlılığının bireyin ailesi üzerindeki çok yönlü etkilerini incelemektedir. Madde bağımlılığı, yalnızca bireyin fiziksel ve psikolojik sağlığını değil, aynı zamanda aile yapısını, ekonomik durumunu ve sosyal ilişkilerini de derinden etkilemektedir. Literatürde alkol ve madde bağımlılığı ayrı kategorilerde ele alınmakta olup, madde bağımlılığı kapsamına esrar, kokain, opioidler gibi çeşitli bağımlılık yapıcı maddeler girmektedir. Bağımlılığın temel belirtileri arasında kontrolsüz kullanım, tolerans gelişimi ve yoksunluk semptomları yer almaktadır. Bu durum, bireyin yaşam kalitesini ciddi şekilde düşürmekte ve çevresindeki insanları da olumsuz etkilemektedir. Madde bağımlılığı, özellikle aile sistemi içinde önemli sorunlara yol açmaktadır. Bağımlı bireyin davranışları, aile üyelerinde endişe, korku, öfke, utanç gibi yoğun duygusal tepkilere neden olmaktadır. Güvensizlik ortamı, gizlilik ve iletişim kopuklukları, aile içi ilişkileri zedelemekte ve duygusal kopukluklara yol açmaktadır. Aynı zamanda, bağımlılık nedeniyle aile bütçesi zarar görmekte, bireylerin maddi kaynakları istikrarsız hale gelmektedir. Bağımlı birey ebeveyn konumundaysa, bu durum çocukların duygusal ve sosyal gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Ebeveyn ihmali, duygusal istikrarsızlık ve güven kaybı gibi faktörler çocuklar açısından ciddi gelişimsel tehditler oluşturmaktadır. Ayrıca, bağımlılıkla ilişkili yasal sorunlar, aile üyelerini hukuki ve toplumsal baskılarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bazı durumlarda, madde bağımlılığı aile içi şiddet olaylarının artmasına da neden olabilmektedir. Madde bağımlılığıyla mücadelede aile desteği önemli bir rol üstlenmektedir. Bu bağlamda, aile üyelerinin bağımlılık konusunda eğitim alması ve farkındalık geliştirmesi gerekmektedir. Bağımlılığın belirtileri, etkileri ve tedavi süreçleri hakkında bilgi sahibi olunması, etkili müdahale ve destek açısından kritik bir adımdır. Aile üyeleri, benzer durumları yaşayan bireylerle etkileşim kurabilecekleri destek gruplarına katılmalı, böylece hem deneyim paylaşımı sağlanmalı hem de yalnızlık hissi azaltılmalıdır. Profesyonel yardım alınması da önemli bir unsurdur. Danışman ya da terapist desteği, hem bireysel hem de aile içi iletişim sorunlarının çözümüne katkı sağlamaktadır. Bununla birlikte, aile içinde sağlıklı sınırlar belirlenmeli ve her bireyin ihtiyaçlarına saygı duyulmalıdır. Açık, yapıcı ve şefkat temelli bir iletişim anlayışının benimsenmesi, bağımlı bireyin tedavi sürecine olumlu katkı sunmaktadır. Ancak bu destek, aile üyelerinin kendi duygusal sınırlarını koruyarak ve tükenmişlik yaşamadan sürdürülebilir bir biçimde verilmelidir.

Anahtar Kelimeler

madde bağımlılığı , bağımlılık , aile , psiko-sosyal etkiler , tedavi süreci , destek mekanizmaları

Teşekkür

Akademik olarak çıktığım bu yolda bana desteklerini esirgemeyen çok kıymetli hocalarım Prof.Dr Miraç Burak Gönültaş, Prof.Dr Vehbi Ünal , Prof.Dr Veda Bilican Gökkaya ve Doç.Dr Meral Öztürk e teşekkürü borç bilirim

Kaynakça

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: APA.
• Asi Karakaş, S., ve Ersöğütçü, F. (2016). Madde bağımlılığı ve hemşirelik. Sağlık Bilimleri ve Meslekleri Dergisi, 3(2), 133–1397.
• Aygül, I., Şahin, M., ve Ünübol, B. (2023). Madde kullanım bozukluğu tanılı bireylerde yeme bozuklukları, duygusal yeme ve depresyon düzeylerinin incelenmesi. Bağımlılık Dergisi, 24(4), 417–427.
• Barnard, M. (2007). Drug addiction and families. Jessica Kingsley Publishers.
• Başkurt, İ. (2003). Gençlik, madde bağımlılığı ve korunma yolları (psiko-sosyal bir yaklaşım). Journal of Istanbul University Faculty of Theology, (8).
• Bircan, S., ve Erden, G. (2011). Madde bağımlılığı: Aile ile ilgili olası risk faktörleri, algılanan ebeveyn kabul-reddi ve çocuk yetiştirme stilleri. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 18(3), 211–222.
• Botvin, G. J., ve Griffin, K. W. (2004). Life skills training: Empirical findings and future directions. Journal of Primary Prevention, 25(2), 211–232.
• Bozkurt, M. (2015). Erken müdahale programlarının bağımlılığın önlenmesindeki rolü. Bağımlılık Dergisi, 16(2), 99–113.
• Bozkurt, M. (2022). Madde kullanım bozukluklarında tedavinin nörobilimsel temelleri. Nöropsikiyatri Arşivi, 59(Ek-1), 75–80.
• Bozkurt, O. (2015). Madde bağımlısı bireylerin bağımlılık süreçlerinde ailenin etkisi (Yüksek lisans tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Carroll, K. M., ve Onken, L. S. (2005). Behavioral therapies for drug abuse. The American Journal of Psychiatry, 162(8), 1452– 1460.
• Cermak, T. L. (1986). Diagnosing and treating co-dependence: A guide for professionals who work with chemical dependents, their spouses and children. Minnesota: Johnson Institute Books.
• Copello, A., Templeton, L., ve Velleman, R. (2005). Family interventions in the treatment of alcohol and drug problems. Drug and Alcohol Review, 24(4), 369–385.
• Coto, J. I., Freeman, D., Brown, A., ve Bifulco, L. (2018). Effects of substance use disorders on siblings: A literature review. Substance Use ve Misuse, 53(4), 579–590.
• Cüceler, S., Yılmaz, M., ve Türkleş, S. (2022). Madde bağımlısı bireylerin yaşadığı psikososyal sorunlar, uygulanan kanıt temelli müdahaleler ve hemşireliğin rolü. Bağımlılık Dergisi, 23(1), 105-110.
• Çam, O., ve Engin, E. (2014). Madde bağımlılığı. In O. Çam ve E. Engin (Eds.), Ruh sağlığı ve hastalıkları hemşireliği bakım sanatı (pp. 447–467). İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevi.
• Çataloğlu, B. (2011). Madde kullanan ve kullanmayan ergenlerin psikolojik sağlamlık ve aile işlevleri açısından karşılaştırılması (Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü).
• Dear, G. E., Roberts, C. M., ve Lange, L. (2005). Defining co-dependency: A thematic analysis of published definitions. Journal of Substance Use, 10(1), 37–47.
• Dilbaz, N., Göğcegöz, I., ve Kazan Kızılkurt, Ö. (2021). Dünden bugüne bağımlılık psikofarmakolojisi. N. Dilbaz, I.
• Göğcegöz, C. O. Noyan ve Ö. Kazan Kızılkurt (Ed.), Bağımlılık tanı ve tedavi temel kitabı (ss. 339–342). Ankara: Ankara Nobel Tıp Kitapevleri.
• Duyan, V., ve Gövebakan, N. (2021). Madde bağımlılığında sosyal hizmet müdahaleleri. Sosyal Hizmet Dergisi, 35(1), 99–113.
• Duyan, V., ve Gövebakan, R. (2021). Madde bağımlılığı ve aile. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi.
• Easton, C. J. (2012). Substance abuse and intimate partner violence. Addiction Science ve Clinical Practice, 7(1), 18.
• Eke, C. (2007). Bağımlı ebeveynlerin çocukları. Ö. Kültegin (Ed.), Riskli davranışlar gösteren çocuk ve ergenler (ss. 267–276). Ankara: Morpa Yayınları.
• Eke, C. (2007). Bağımlı ebeveynlerin çocukları. Ö. Kültegin (Ed.), Riskli davranışlar gösteren çocuk ve ergenler (ss. 267–276). Ankara: Morpa Yayınları.
• Ekinci, Ö., Bahadır, A., ve Tekin, H. (2016). Aile temelli yaklaşımlar: Bağımlılık tedavisinde bütüncül müdahaleler. Bağımlılık Dergisi, 17(2), 55–72.
• Ekinci, S., Yalçınay, M., Kural, H. U., ve Kandemir, H. (2016). Madde bağımlılığı olan hastaların ebeveynlerinde öfke düzeyi: Öfkenin, depresyon ve anksiyete düzeyi ile ilişkisi. Klinik Psikiyatri Dergisi, 19(3), 125–129.
• El-Bassel, N., Gilbert, L., Wu, E., Go, H., ve Hill, J. (2005). Relationship between drug abuse and intimate partner violence: A longitudinal study among women in methadone treatment. American Journal of Public Health, 95(3), 465–470.
• El-Sheikh, M., ve Flanagan, E. (2001). Parental problem drinking and children’s adjustment: Family risk and protective factors. Journal of Clinical Child Psychology, 30(1), 32–41.
• EMCDDA (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction). (2020). Drug rehabilitation programs: Key principles and emerging evidence. Retrieved from https://www.emcdda.europa.eu
• EMCDDA. (2023). European Drug Report 2023: Trends and Developments. https://www.emcdda.europa.eu
• Erdim, L. (2019). Alkolizmin aile ve çocuk üzerine etkisi. Sağlık Bilimleri ve Meslekleri Dergisi, 6(1), 193–200.
• Evren, C. (2010). Sosyal anksiyete bozukluğu ve alkol kullanım bozuklukları. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 2(4), 473-515.
• Fals-Stewart, W., Golden, J., ve Schumacher, J. A. (2003). Intimate partner violence and substance use: A longitudinal clinical study. Journal of Family Psychology, 17(3), 345–356.
• Feinberg, M. E., Jones, D. E., Kan, M. L., ve Goslin, M. C. (2011). Effects of Family Foundations on parents and children: 3.5 years after baseline. Journal of Family Psychology, 25(4), 450–461.
• Gönül, A. S., ve Aldemir, E. (2021). Bağımlılığın nörobiyolojisi. In M. Öztürk, K. Ögel, C. Evren ve R. Bilici (Eds.), Bağımlılık: Tanı, tedavi, önleme (pp. 59–81). İstanbul: Yeşilay Yayınları.
• Gönül, S., ve Aldemir, S. (2021). Rehabilitasyonun bileşenleri ve bağımlılıkla mücadelede sosyal hizmetin rolü. Türkiye Bağımlılık Dergisi, 6(1), 33–45.
• Işık, A. (2018). Türkiye’de madde bağımlılığıyla mücadelede bir sosyal politika uygulaması olarak okul sosyal hizmetinin önemi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 29(1), 208–228.
• Karakuş, B. N., Özdengül, F., Görmüş, Z. I. S., ve Şen, A. (2021). Bağımlılık fizyopatolojisine genel bakış. KTO Karatay Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2(3), 158–166.
• Kelly, J. F., Humphreys, K., ve Ferri, M. (2011). Alcoholics Anonymous and other 12‐step programs for alcohol use disorder. Cochrane Database of Systematic Reviews, 11, CD012880.
• Korkmaz, G., Batur, D., Karakuş, E., ve Tel, H. (2003). Alkol bağımlısı erkeklerin eşlerinin yaşadıkları güçlükler ve baş etme tarzlarının belirlenmesi. C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 7(1), 21–26.
• Kosten, T. R., ve O’Connor, P. G. (2003). Management of drug and alcohol withdrawal. New England Journal of Medicine, 348(18), 1786–1795.
• Kroll, B. (2004). Living with an elephant: Growing up with parental substance misuse. Child ve Family Social Work, 9(2), 129– 140.
• Kulaksızoğlu, B., Bingöl, M., Gülengöz, M., ve Kuloğlu, M. (2020). Madde kullanım bozukluğu tedavisinde bir yıllık tedavide kalma oranları: Geriye dönük bir çalışma. Fırat Tıp Dergisi, 25(1), 43–47.
• Kumpfer, K. L., ve Alvarado, R. (2003). Family-strengthening approaches for the prevention of youth problem behaviors. American Psychologist, 58(6–7), 457–465.
• Lander, L., Howsare, J., ve Byrne, M. (2013). The impact of substance use disorders on families and children: From theory to practice. Social Work in Public Health, 28(3–4), 194–205.
• Liddle, H. A. (2016). Multidimensional family therapy for adolescent drug abuse. Journal of Marital and Family Therapy, 42(4), 556–572.
• Liddle, H. A. (2016). Multidimensional Family Therapy: A science-based treatment for adolescent drug abuse. In J. R. Jordan ve J. L. Franklin (Eds.), Family Therapy with Adolescents in Residential Treatment (pp. 107–128). Routledge.
• Ling, W., Mooney, L., ve Hillhouse, M. (2012). Prescription opioid abuse, pain and addiction: Clinical issues and implications. Drug and Alcohol Review, 31(3), 300–305.
• McCrady, B. S., ve Epstein, E. E. (2009). Overcoming alcohol problems: A couples-focused program. Oxford University Press.
• Mead, S., Hilton, D., ve Curtis, L. (2001). Peer support: A theoretical perspective. Psychiatric Rehabilitation Journal, 25(2), 134–141.
• Moore, T. M., ve Stuart, G. L. (2005). Illicit substance use and intimate partner violence among men in batterers’ intervention. Psychology of Addictive Behaviors, 19(1), 107–110.
• Murphy, C. M., ve Ting, L. (2010). The effects of treatment for substance use problems on intimate partner violence: A review of empirical data. Aggression and Violent Behavior, 15(5), 325–333.
• Nichols, M. P., ve Davis, S. D. (2022). Family Therapy: Concepts and Methods (12th ed.). Pearson.
• O'Farrell, T. J., ve Fals-Stewart, W. (2006). Behavioral couples therapy for alcoholism and drug abuse. Guilford Press.
• Orford, J., Velleman, R., Copello, A., Templeton, L., ve Ibanga, A. (2010). The experiences of affected family members. Drugs: Education, Prevention and Policy, 17(1), 44–62.
• Orford, J., Velleman, R., Copello, A., Templeton, L., ve Ibanga, A. (2005). The experiences of affected family members: A summary of two decades of qualitative research. Drugs: Education, Prevention and Policy, 12(6), 619–626.
• Ross, S., ve Peselow, E. (2009). Co-occurring psychotic and addictive disorders: Neurobiology and diagnosis. Clinical Neuropharmacology, 32(5), 269–274.
• SAMHSA (Substance Abuse and Mental Health Services Administration). (2019). Screening, Brief Intervention, and Referral to Treatment (SBIRT). Retrieved from https://www.samhsa.gov/sbirt
• Stuart, G. L., Moore, T. M., Ramsey, S. E., ve Kahler, C. W. (2008). Relationship between intimate partner violence and substance use: A longitudinal study of men in batterer intervention. Journal of Family Psychology, 22(1), 62–71.
• Sümer, N., Oruçlular, Y., ve Çapar, T. (2015). Bağlanma ve bağımlılık: Kuramsal çerçeve ve derleme çalışması. Bağımlılık Dergisi, 16(4), 192–209.
• Şimşek, N. (2010). Madde kullanım bozukluğu olan birey ve ailesinin hemşirelik bakımı. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi, 1(2), 96–99.
• Taylan, H. H. (2018). Madde bağımlılığı sürecinde ailenin rolü. In Y. Genç (Ed.), Madde bağımlılığı ve aile (pp. 12–31). Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Taylan, H. H. (2018). Sosyal destek sistemleri ve bağımlılıkla mücadelede yerel yönetimlerin rolü. Yerel Yönetimler Dergisi, 4(2), 67–82.
• Thoits, P. A. (2011). Mechanisms linking social ties and support to physical and mental health. Journal of Health and Social Behavior, 52(2), 145–161.
• Tokur, H. (2021). Bağımlılık tanısı ve ilgili kavramlar. M. Öztürk, K. Ögel, C. Evren ve R. Bilici (Ed.), Bağımlılık: Tanı, tedavi, önleme (ss. 147–176). İstanbul: Yeşilay Yayınları.
• Torun, A. (1995). Tükenmişlik, aile yapısı ve sosyal destek ilişkileri üzerine bir inceleme (Doctoral dissertation, Marmara Universitesi (Turkey)).
• TUBİM. (2022). Türkiye Uyuşturucu Raporu 2022. İçişleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Ankara. Uğurlu, T. T., Şengül, C. B., ve Şengül, C. (2012). Bağımlılık psikofarmakolojisi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 4(1), 37–50.
• Uluğ, B. D. (2021). Bağımlılık tedavisine genel bir bakış. M. Öztürk, K. Ögel, C. Evren ve R. Bilici (Ed.), Bağımlılık: Tanı, tedavi, önleme (ss. 343–357). İstanbul: Yeşilay Yayınları.
• Uluğ, M. (2021). Erken müdahale ve toplum temelli stratejiler. Türkiye Halk Sağlığı Dergisi, 13(1), 23–36.
• UNODC (United Nations Office on Drugs and Crime). (2018). Standards on Drug Use Prevention. Retrieved from https://www.unodc.org
• UNODC. (2023). World Drug Report 2023. United Nations Office on Drugs and Crime. https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/wdr2023.html
• Velleman, R., ve Templeton, L. (2016). Impact of parents’ substance misuse on children: An update. Research Advances in Alcohol and Drug Problems, 5(2), 47–56.
• Volkow, N. D., Koob, G. F., ve McLellan, A. T. (2021). Neurobiologic advances from the brain disease model of addiction. New England Journal of Medicine, 374(4), 363–371.
• Wakefield, M. A., Loken, B., ve Hornik, R. C. (2010). Use of mass media campaigns to change health behaviour. The Lancet, 376(9748), 1261–1271.
• World Health Organization (WHO). (2023). Treatment and care for people with drug use disorders: World drug report summary. Retrieved from https://www.who.int/publications/
• World Health Organization. (2022). Lexicon of alcohol and drug terms. WHO. https://www.who.int/publications/i/item/lexicon-of-alcohol-and-drug-terms
• Yeltepe, H. (2010). Alkol ve madde bağımlılığı tedavisi gören yetişkinlerde düzenli egzersizin depresyon ve yaşam kalitesine etkisi (Doctoral dissertation, Marmara Universitesi (Turkey)).
• Yeşilay. (2023). Bağımlılıkla Mücadele Raporu 2023. https://www.yesilay.org.tr/tr/yayinlar
• Yoldaş, C., ve Demircioğlu, H. (2020). Madde kullanımı ve bağımlılığını önlemeye yönelik psikoeğitim programlarının incelenmesi. Bağımlılık Dergisi, 21(1), 72–91.