İhtilalci ve Tarih: Talât Aydemir’in Hatıratında Zaman ve Siyaset

Yıl 2022, Sayı: 1, 63 - 84, 31.12.2022

Burak Onaran

Öz

Talât Aydemir, 27 Mayıs’a giden süreçte ordu içindeki cunta örgütlenmelerinin en aktif isimlerinden birisi,
22 Şubat 1962 ve 21 Mayıs 1963 başarısız darbe girişimlerinin lideridir. 27 Mayısçı subaylar tarafından
yazılmış otobiyografik metinler kitaplığının ilk ve en önemli eserlerinden birisi olan hatıratı 5 Temmuz
1964’teki idamından sonra yayınlanır. Bu makalede öncelikle yaklaşık elli yıllık bir süre zarfında yazılmış
ve yayınlanmış toplam yirmi üç adet 27 Mayısçı subay hatıratı zamansallık odaklı kriterlerle tasnif
edilmiştir. Ardından olaylarla eş zamanlı olarak kaleme alınmış olmasıyla da diğerlerinden ayrışan Talât
Aydemir’in hatıratına odaklanılmıştır. Aydemir’in hatıratında tarih, tarihî, gelecek ve hız nosyonlarının
kullanımlarına dikkat çekilerek, onun yazı, eylem ve kararlarında zaman kavrayışının izleri sürüldükten
sonra, bu izler modern tarihsellik düzeni genel çerçevesi, 27 Mayıs dönemi zaman perspektifi spesifik
bağlamı içerisinde analiz edilmiştir. Makale böylece özel olarak 27 Mayıs dönemi politikalarının ve genel
olarak Türkiye’nin siyasi kültürünün modern zaman perspektifiyle nasıl etkileşim içinde şekillendiğine dair
bazı somut ipuçları sunmayı ve bir yandan da Osmanlı-Türkiye tarihçiliğinde benlik belgelerine yönelik
alternatif okuma arayışlarına katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Otobiyografi, Tarihsellik düzeni, Zamansallık, Kronopolitika, 27 Mayıs 1960 Darbesi

Kaynakça

• Gazeteler: Son Havadis (1964) Cumhuriyet (1960, 1982, 1990) Varlık (1960) Akis (1960) Kitap, makale ve tezler: Acarel, Salih. Yassıada’dan Cudi’ye: Yakın Tarihimize Samimi Bir Derkenar. İstanbul: İgüs Yayınları, 2007. Agamben, Giorgio. Çocukluk ve Tarih: Deneyimin Yıkımı Üzerine Bir Deneme. Çev. Betül Parlak. İstanbul: Alfa, 2019. Aksoy, Nazan. Kurgulanmış Benlikler: Otobiyografi, Kadın, Cumhuriyet. İstanbul: İletişim, 2009. Alkan, Erdoğan, Ergun Barlas vd. Milli İnkılap Nasıl Oldu. Ankara: Balkanoğlu Matbaacılık, 1960. Alkan, Mehmet Ö. “27 Mayıs, Resmî Tarih ve Resmî İdeoloji”. Birikim 326-327 (2016): 208-216. Aydemir, Talât. Ve Talât Aydemir Konuşuyor. İstanbul: May Yayınları, 1966. ________. Hatıratım. İstanbul: YKY, 2010. Aytekin, M. Emin. İhtilal Çıkmazı. İstanbul: Dünya Matbaası, 1967. Baczko, Bronislaw. “Le calendrier républicain: Décréter l’éternité,” Les lieux de mémoire I. Yay. Haz. Pierre Nora, 67-106. Paris: Quatro-Gallimard, 1997. Batur, Muhsin. Anılar ve Görüşler. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1985. Benjamin, Walter. Son Bakışta Aşk, Yay. Haz. Nurdan Gürbilek. İstanbul: Metis Yayınları, 1991. Beşikçi, Mehmet. Cihan Harbi’ni Yaşamak ve Hatırlamak: Osmanlı Askerlerinin Cephe Hatıraları ve Türkiye’de Birinci Dünya Savaşı Hafızası. İstanbul: İletişim, 2019. Birand, Mehmet Ali, Can Dündar ve Bülent Çaplı. 12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi. Ankara: İmge Kitabevi, 1994. Clark, Christopher. Time and Power. Princeton: Princeton University Press, 2019. Çakmak, Diren. “Türkiye’de Asker-Hükümet İlişkisi: Albay Talât Aydemir Örneği”. Gazi Akademik Bakış 1 (2008): 35-68. Çelikoğlu, Adnan. Bir Darbeci Subayın Anıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010. Demir, Yeşim. Albay Talât Aydemir’in Darbe Girişimleri. Ankara: Andaç Yayınları, 2017. Elevli, Avni. Hürriyet İçin: 27 Mayıs 1960 Devrimi. Ankara: Yeni Desen Matbaası, 1960. Er, Ahmet. Hatırlarım. İstanbul: Alternatif, 2003. Erkanlı, Orhan. Anılar, Sorunlar, Sorumlular. İstanbul: Baha Matbaası, 1972. Esin, Numan. Devrim ve Demokrasi: Bir 27 Mayısçının Anıları. İstanbul: Doğan Kitap, 2005. Fabian, Johannes. Zaman ve Öteki: Antropoloji Nesnesini Nasıl Kurar. Çev. Selçuk Budak. İstanbul: Bilim ve Sanat, 1999. Güler, Ayten. “Albay Talât Aydemir’in Darbe Girişimleri”. Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2002. Halbwachs, Maurice. La Mémoire Collective. Paris: Presses universitaires de France, 1968 Hartog, François. Régimes d’historicité: Présentisme et expériences du temps. Paris: Éditions du Seuil, 2003. İnal, Ali Ekrem ve Rakım Çalapala. İlkokul 5. Sınıf Tarih Kitabına Ek: 27 Mayıs İnkılabı. Ankara: Atlas Yayınevi, 1960. Innerarity, Daniel. The Future and its Enemies: In Defense of Political Hope. California: Stanford University Press, 2012. İsen, Can Kaya. Geliyorum Diyen İhtilal: 22 Şubat-21 Mayıs. İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, 1964. Kaplan, Mustafa. Milli Birlik Komitesi Üyesi, 14’lerden Kurmay Yarbay Mustafa Kaplan’ın Devrim Anıları. Yay. Haz. Vecdi Çıracıoğlu. İstanbul: Scala Yayıncılık, 2019. Karal, Enver Ziya. 27 Mayıs İnkılabının Sebepleri ve Oluşu. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1960. Karaman, Suphi. 14’lerden Suphi Karaman’a İhtilal Mektupları. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006. Karavelioğlu, Kâmil. Bir Devrim İki Darbe: 27 Mayıs, 12 Mart, 12 Eylül. İstanbul: Gürer Yayınları, 2007. Kırmızı, Abdülhamit. “Oto/biyografik Vebal: Tutarlılık ve Kronoloji Sorunları,” Otur Baştan Yaz Beni: Oto/Biyografiye Taze Bakışlar. Yay. Haz. Abdülhamit Kırmızı, 11-28. İstanbul: Küre Yayınları, 2013. Klemperer, Victor. LTI: Nasyonel Sosyalizmin Dili. Çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim, 2013. Koçaş, Sadi, Atatürk’ten 12 Mart’a Anılar. 4 cilt. İstanbul: Doğuş Matbaası, 1977. Koselleck, Reinhart. The Practice of Conceptual History: Timing History, Spacing Concepts. Çev. T. Samuel Presner vd. California: Stanford University Press, 2002. ________Futures Past: On the Semantics of Historical Time. Çev. K. Tribe. New York: Columbia University Press, 2004. Küçük, Sami. Rumeli’den 27 Mayıs’a İhtilalin Kaderini Belirleyen Köşk Harekâtı. İstanbul: Mikado Yayınları, 2008. Le Goff, Jacques. “Au Moyen Âge: temps de l’Église et temps du marchand”. Annales. Économies, Sociétés, Civilisations 15-3 (1960): 417-433. ________ Ortaçağ Batı Uygarlığı. Çev. H. Güven ve U. Güven. İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 1999. Madanoğlu Cemal. Korgeneral Madanoğlu’nun Anıları. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2019. Neyzi, Leyla. “Giriş”. Nasıl Hatırlıyoruz: Türkiye’de Bellek Çalışmaları. Yay. Haz. Leyla Neyzi, 1-11. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009. Oktay, Cevat. Cemal Madanoğlu İnkılabı Anlatıyor. Ankara: Ülkü Matbaası, 1962. Okullarda 27 Mayıs. Ankara: DSİ Matbaası, 1961. Özdağ, Ümit. Menderes Döneminde Ordu Siyaset İlişkileri ve 27 Mayıs İhtilali. İstanbul: Boyut Kitapları, 2004. Özen, Fatih. “Hatıralar Işığında Talât Aydemir’in Darbe Girişimleri”. Uluslararası Darbe Sempozyumu Bildiri Kitabı I. Yay. Haz. Mustafa Aslan vd., 449-464. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları, 2017. Pike, Burton. “Time in Autobiography”. Comparative Literature 28-4, (1976): 338-339. Portelli, Alessandro. “The Death of Luigi Trastulli: Memory and the Event”, The Death of Luigi Trastulli and Other Stories: Form and Meaning in Oral History, 1-26. New York: State University of New York Press, 1991 Sarıgül, Nimet. “27 Mayıs ve Talât Aydemir’in darbe girişimleri (22 Şubat 1962 ve 21 Mayıs 1963)”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2001. Seyhan, Dündar. Gölgedeki Adam. İstanbul: Nurettin Uycan Matbaası, 1966. Soyuer, Halil. “27 Mayıs Sabahı.” Yay. Haz. Yalçın Günel, Seçkin Devrim 1960: Millî İnkılâbın İlim ve Sanat Yönünden İzahı, 146. Devrimleri Koruma ve Yayma Derneği Yayını n.1. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1960. Şahin, Hakan. Türkiye’de Asker, Toplum ve Siyaset: Askerlerin Yaşam Anlatıları Üzerinden Bir Okuma. İstanbul: Beyoğlu Kitabevi, 2021. Tansel, Selahattin. 27 Mayıs İnkılâbını Hazırlayan Sebepler. İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1960. Terzioğlu, Derin. “Tarihi İnsanlı Yazmak: Bir Tarih Anlatı Türü Olarak Biyografi ve Osmanlı Tarihyazıcılığı”. Cogito 29 (2001): 284-296. Thomson, Alistair. “Anzac Memories: Putting Popular Memory Theory into Practice in Australia”. Oral History 18-1 (1990): 25-31. ________. “Anzac Memories Revisited: Trauma, Memory and Oral History”. The Oral History Review 42-1 (2015): 1-29. Toker, Metin. İsmet Paşayla 10 yıl: 1960-1961. İstanbul: Burçak Yayınları, 1969. Traverzo, Enzo. Solun Melankolisi: Marksizm, Tarih ve Bellek. Çev. E. Ersavcı. İstanbul: İletişim, 2018. Tunçkanat, Haydar. 27 Mayıs 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye). İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1996. Turhan, Talât. 27 Mayıs 1960’tan 28 Şubat 1997’ye… Devrimci Bir Kurmay Subayın Etkinlikleri. İstanbul: Sorun Yayınları, 2001. Türesay, Özgür. “Tarihyazımı ve ‘Biyografinin Dönüşü’”. Halil İnalcık Armağanı–I. Tarih Araştırmaları, 329-349. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2009. Türkeş, Alparslan, Rıfat Baykal ve Muzaffer Özdağ. Bazı Gerçekler (Savunmalar). İstanbul: Anıl Yayınları, 1964. ________ 27 Mayıs, 13 Kasım 21 Mayıs ve Gerçekler. İstanbul: Dokuz Işık Yayınevi, 1977. Ulay, Sıtkı. Harbiye Silah Başına. İstanbul: Kitapçılık Limited Şirketi, 1968. ________ Giderayak. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1996. Wallis, George W. “Chronopolitics: The Impact of Time Perspectives on the Dynamics of Change”. Social Forces 49-1 (1970): 102-108. Yalta, Bahtiyar. Bir Darbeci Subayın Hatıraları: 27 Mayıs 1960-22 Şubat 1962-21 Mayıs 1963. İstanbul: Kronik Kitap, 2020. Yassıada Broşürü. İstanbul: Milli Birlik Komitesi, 1960. Yıldız, Ahmet. İhtilalin İçinden: Anılar, Değerlendirmeler. İstanbul: Alan, 2001.