Öz
Bu makale mekânsal ilişkileri odağına alan mimarlık tarihi ve mimarlık disiplinleri için en değerli kaynaklardan biri olan haritaların kullanımına eleştirel bir bakış getirmeyi hedefliyor. Özellikle 1970lerde temelleri atılmış, bugün hala mimarlık ve mimarlık tarihi alanlarında yoğunlukla kullanılan Mekan Dizimi (Space Syntax) yöntem ve teorisine odaklanan makale, bu yöntemin haritaları morfolojik (biçimbilimsel) analizler yapmak üzere birer ‘altlığa’ indirgediğini savunuyor. Doğuşu harita/haritacılık tarih ve teorisinin sosyo-kültürel dönüşümünden hemen önceye, bilimsellik ve ‘gerçeklik’ iddiasının en kuvvetli olduğu döneme denk gelen Mekan Dizimi yöntem ve teorisi, haritaların kendilerine özgü ağlarını yok sayarak bir yandan yanlış çıkarımlar yapmaya yol açarken diğer yandan haritaların belge olarak sunabileceklerini de ıskalıyor. 1896, 1901 ve 1916 yıllarına ait İskenderun haritaları üzerinden, haritaların başka insanlar, süreçler ve materyaller ile kurdukları ilişkilerin bir asamblaj içinde değerlendirildiğinde bizlere neler sunabileceğine dair küçük bir pencere açmayı amaçlayan bu makale, aynı zamanda onları altlığa indirgemenin sorunlarını irdeliyor. Haritaların hangi koşullarda, hangi amaçlarla ve neler ile ilişki içinde üretildikleri incelendiğinde, Actor-Network Teorisi’nin önerdiği gibi, alışık olmadığımız aktörlerin aktif rollerinin gözler önüne serileceği ve beklentimizin ötesinde bir şeyler ortaya çıkarabileceğinin altı çiziliyor.
Anahtar Kelimeler
Harita Tarihi Mekan Dizimi Kent Tarihi İskenderun Geç Osmanlı
Teşekkür
Belgin Turan Özkaya ve Yaşar Tolga Cora'ya katkılarından dolayı minnettarım.
Kaynakça
- Bafna, Sonit “Space Syntax: A Brief Introduction to Its Logic and Analytical Techniques.” Environment and Behavior 35, No. 1 (January 2003): 17-29.
- Beşirli, Mehmet. “Bağdat Demiyolu’nun Akdeniz Uzantısı: Toprakkale- İskenderun Demiryolu.” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 23 (2004): 215-236.
- Corner, James. “The Agency of Mapping: Speculation, Critique, and Invention”, The Landscape Imagination: Collected Essays of James Corner 1990-2010, der. James Corner ve Alison Bick Hirsch, 89-101. New York: Princeton Architectural Press, 2014.
- Edney, H. Matthew. “Academic Cartography, Internal Map History, and the Critical Study of Mapping Processes.” Imago Mundi: The International Journal for the History of Cartography 66, No.1 (2014): 83-106.
- Eroğlu, Cengiz, Murat Babuçoğlu ve Mehmet Köçer, der. Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Halep. Ankara: ORSAM, 2012.
- Griffiths, Sam ve Laura Vaughan, “Mapping Spatial Cultures: Contributions of Space Syntax to Research In The Urban History Of The Nineteenth- Century City.” Urban History 47 (2020): 488-511.
- Griffiths, Sam. “The Use of Space Syntax in Historical Research: Current Practice and Future Possiblities”, Proceedings: Eighth International Space Syntax Symposium, der. M. Greene, J. Reyes ve A. Castro. Santiago de Chile: PUC, 2012. 8193: 1-26.
- Harley, Brian J. “Deconstructing the Map,” Cartographica 26, No.2 (Summer 1989): 1-20.
- Hillier, Bil ve Julienne Hanson, The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. Hillier, Bill. “In Defense of Space”, RIBA Journal (1973): 539 - 544.
- Kitchin, Rob, Chris Perkins ve Martin Dodge, “Thinking About Maps”, Rethinking Maps, der. Martin Dodge, Rob Kitchin ve Chris Perkins, 1-25. London: Routledge, 2009.
- Klarqvist, Björn. “A Space Syntax Glossary.” Nordisk Arkitekturforskning 2 (1993): 11-12.
- Lafi, Nora. “Urban Infrastructure between Local Networks and the Wider World: The Tramway in Late-Ottoman Aleppo.” From the Household to the Wider World, der. Yuval Ben-Bassa ve Johann Buessow, 207-222. Tübingen: Tübingen University Press, 2022.
- Oliveira, Vitor. “Urban Morphology”, Oxford Bibliographies, son güncelleme 15 Ekim 2020, https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780190922481/obo-9780190922481-0004.xml
- Ürkmez, Naim “Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na İskenderun.” Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2012.
Öz
This article aims to take a critical glance at the use of maps in spatially focused disciplines such as architecture and architectural history. It concentrates specifically on Space Syntax methodology and theory, founded in the 1970s and still used extensively in architecture and architectural history fields. The main argument elaborates on Space Syntax’s use of maps which reduces them to ‘underlays’ to analyze spatial relations morphologically and by doing so misses other potentials that maps have to offer as sources. The emergence of Space Syntax theory goes hand in hand with map/mapping history and theory’s claims of being scientific and depicting the ‘truth’, right before its socio-cultural turn in the 1980s. The highly quantitative methods used by Space Syntax make use of maps to create various diagrams for spatial analyses, which ignores the unique network of each map in terms of its production and circulation. By scrutinizing the 1896, 1901, and 1916 maps of İskenderun (Alexandretta) within their own assemblage - meaning through their relations with human and non-human actors - this article aspires to glimpse at what maps have to offer and what goes wrong when we reduce them to underlays. Following what Actor-Network Theory suggests, it proposes to investigate the production processes and purposes of maps as well as their unique ties to unravel the active roles of those actors that we’re usually not accustomed to.
Anahtar Kelimeler
Map History Urban History Space Syntax Alexandretta Late Ottoman
Kaynakça
- Bafna, Sonit “Space Syntax: A Brief Introduction to Its Logic and Analytical Techniques.” Environment and Behavior 35, No. 1 (January 2003): 17-29.
- Beşirli, Mehmet. “Bağdat Demiyolu’nun Akdeniz Uzantısı: Toprakkale- İskenderun Demiryolu.” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 23 (2004): 215-236.
- Corner, James. “The Agency of Mapping: Speculation, Critique, and Invention”, The Landscape Imagination: Collected Essays of James Corner 1990-2010, der. James Corner ve Alison Bick Hirsch, 89-101. New York: Princeton Architectural Press, 2014.
- Edney, H. Matthew. “Academic Cartography, Internal Map History, and the Critical Study of Mapping Processes.” Imago Mundi: The International Journal for the History of Cartography 66, No.1 (2014): 83-106.
- Eroğlu, Cengiz, Murat Babuçoğlu ve Mehmet Köçer, der. Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Halep. Ankara: ORSAM, 2012.
- Griffiths, Sam ve Laura Vaughan, “Mapping Spatial Cultures: Contributions of Space Syntax to Research In The Urban History Of The Nineteenth- Century City.” Urban History 47 (2020): 488-511.
- Griffiths, Sam. “The Use of Space Syntax in Historical Research: Current Practice and Future Possiblities”, Proceedings: Eighth International Space Syntax Symposium, der. M. Greene, J. Reyes ve A. Castro. Santiago de Chile: PUC, 2012. 8193: 1-26.
- Harley, Brian J. “Deconstructing the Map,” Cartographica 26, No.2 (Summer 1989): 1-20.
- Hillier, Bil ve Julienne Hanson, The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. Hillier, Bill. “In Defense of Space”, RIBA Journal (1973): 539 - 544.
- Kitchin, Rob, Chris Perkins ve Martin Dodge, “Thinking About Maps”, Rethinking Maps, der. Martin Dodge, Rob Kitchin ve Chris Perkins, 1-25. London: Routledge, 2009.
- Klarqvist, Björn. “A Space Syntax Glossary.” Nordisk Arkitekturforskning 2 (1993): 11-12.
- Lafi, Nora. “Urban Infrastructure between Local Networks and the Wider World: The Tramway in Late-Ottoman Aleppo.” From the Household to the Wider World, der. Yuval Ben-Bassa ve Johann Buessow, 207-222. Tübingen: Tübingen University Press, 2022.
- Oliveira, Vitor. “Urban Morphology”, Oxford Bibliographies, son güncelleme 15 Ekim 2020, https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780190922481/obo-9780190922481-0004.xml
- Ürkmez, Naim “Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na İskenderun.” Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2012.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Görüş Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 29 Haziran 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Sayı: 2 |
Kaynak Göster
- Makale Dosyaları
Toplumsal Tarih Akademi dergisinin yeni sayısı ile karşınızdayız. Bu sayı, dergimizin yayın hayatına başladığı 2022 Aralık ayından bu yana çıkan beşinci sayısı. Ama tematik bir dosyadan oluşmaması nedeniyle de ilk olma niteliği taşıyor. Aynı zamanda bizim, derginin editör yardımcılığından editörlüğüne geçiş aşamasında ilk deneyimimiz. O nedenle şimdiden, her ne kusur işlediysek affola.
Dergiyi çok kısa zamanda Tarih Vakfı’nın önemli yayınlarından biri haline getiren önceki editörlerimiz Yaşar Tolga Cora ve Nurşen Gürboğa’ya, derginin yayın hayatına başlaması yolundaki öncü rolü nedeniyle Tarih Vakfı eski Genel Başkanı ve dergimizin eski genel yayın yönetmeni Mehmet Ö. Alkan’a teşekkürlerimizi sunarız. Dergiyi ileriye taşımak için omuzlarımıza yüklenen sorumluluğun farkındayız. Umarız, Yayın Kurulu üyelerimizin ve genişleyen editör kadromuzun desteği ile bu sorumluluğu hakkıyla yerine getireceğiz. Bu noktada, dergi yönetiminin yenilendiği Eylül 2024 yayın kurulu toplantımızda, bizlerle birlikte dergimizi oluşturma sorumluluğunu paylaşan yeni kitap inceleme editörlerimiz Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu’ya, yeni belge inceleme bölümü̈ editörümüz Deniz Türker’e teşekkür ederiz. Yeni bölüm editörlerimize tüm enerjileriyle sürece koydukları büyük katkıdan dolayı müteşekkiriz. Nurşen Gürboğa editörlüğü bizlere devretmekle beraber derginin Genel Yayın Yönetmenliği pozisyonunu sürdürüyor, kendisinin rehberliği ve desteği, Tarih Vakfı yönetimi ile kurduğu köprü̈ bizler için çok değerli. Yazıların yayına hazırlanması sürecinde hem çok titiz hem de bir o kadar hızlı çalışan, yardımcı editörlük görevini de üstlenen Türkçe dil editörümüz Emre Erkan’a teşekkür ederiz. Mizanpaj editörümüz Aşkın Yücel Seçkin’e de özenli ve seri çalışması için içtenlikle teşekkür ediyoruz. Ayrıca revizyonlarıyla yazarlarımızı yönlendiren, dergimizin görünmez kahramanları anonim hakemlerimize teşekkür ediyoruz. Bir yandan uzun bir süre sonra serbest konulu yazılardan oluşan bir sayı çıkarma kararı almamız, öte yandan süreç devam ederken değişen yönetim yapımız süreçte bazı aksamalara yol açtı. Bunu hoşgörü̈ ve sabırla karşılayan yazarlarımıza da ayrıca minnettarız.
Bu sayımızda dört araştırma makalesi, üç belge inceleme yazısı, dört kitap inceleme yazısı ve bir anma yazısı yer alıyor. Öncelikle beşinci sayımızda yayınlanan araştırma makalelerinden bahsetmek istiyoruz. İlk araştırma makalemiz Nurhan Davutyan tarafından kaleme alındı ve “1875 Osmanlı Moratoryumu Önlenebilirdi” başlığını taşıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun mali egemenliğini ihlal eden Düyun-ı Umumiye’nin kurulmasına giden gelişmelere farklı bir perspektiften bakan çalışma, kapsamlı kaynaklardan ve istatistiksel analiz yöntemlerinden yararlanıyor. Davutyan’a göre Mehmed Emin Ali Paşa’nın 1867’de önerdiği mali tedbirler 1879’da değil önerildiği zaman uygulansaydı moratoryumun engellenmesi ihtimali bulunuyordu. İkinci araştırma makalemiz üç yazarın ortak çalışması: Murat Tülek, Jean-François Pérouse ve Funda Ferhanoğlu. Başlığı “1922 Öncesinde Jacques Pervititch” olan bu ayrıntılı çalışma İstanbul’un haritacılık tarihinde mihenk taşı olan Pervititch’in geçmişine, henüz İstanbul sigorta planlarını hazırlamaya başlamadan önceki dönemine odaklanıyor. Bir tanesini kapağa taşıdığımız değerli görsel malzemeleri okurumuzla buluşturan bu makale, Pervititch’in aile yaşamı, mesleki gelişimi ve ilk haritaları üzerine değerli bilgiler veriyor. Üçüncü araştırma makalemizin başlığı “İstisnayı Yönetmek, Adaleti Müzakere Etmek: İşkodra’da Cibal Kanunu, Umumi Sulhlar ve Hibrit Cezalandırma Usulleri.” Yazarımız Ebru Aykut bizi Geç Osmanlı dönemi Arnavut diyarına götürüyor ve yerel dağ kanunları ile merkezileşme çabaları arasında Osmanlıların yönetim hamlelerini anlamamızı sağlıyor. Foucault’nun yönetimsellik (governmentality) kavramının bir dizi vakada sınanması açısından olduğu kadar İşkodra’da vuku bulan ilginç tarihsel hadiselerin incelenmesi açısından da okurlarımızı tatmin edecek bir çalışma olduğunu düşünüyoruz. Dördüncü̈ araştırma makalemiz doğa tarihi alanında ve daha uzun makalelerle kısa makaleler arasında bir geçiş niteliğinde. ““Başka Yazacak Şey mi Yok?”: 19. Yüzyıl Osmanlı Aydınının Gözünden Karabatak ve Karabatağın Kısa Leksikolojik Tarihi” başlıklı bu ilginç yazıda Tarkan Murat Akkaya, 1899 tarihinde Karabatak kuşu üzerine yazılmış bir gazete makalesine mercek tutuyor. Acaba etrafımızda uçup duran tüm bu güzel kuşların adı nereden geliyor? Kuş adlarının kökenini inceleyen nomenclature alanında, en azından karabatak adıyla ilgili Akkaya’nın yazısının söyleyecek sözü̈ var.
Deniz Türker editörlüğünde oluşan belge inceleme yazıları bölümümüz tarihçiler camiasının ve okurların dikkatini gözden kaçmış belgelere çekmeyi, bu belgelerin yaratıcı biçimlerde yorumlamayı hedefliyor. Filiz Yazıcıoğlu’nun incelemesi birer kaynak olarak arzuhallerin önemini hatırlatıyor. Yazı, II. Abdülhamit döneminde Kesriye kazası telgraf memuru Mehmet Tevfik Bey’in Rumeli Müfettişliği’ne yazdığı arzuhalleri inceliyor ve düşük dereceli sayılabilecek bir memurun tayininin bile yabancı devletlerin müdahalesinin konusu olması üzerine eleştirel bir biçimde düşünüyor. Mertkan Karaca, Osman Hamdi Bey’in kardeşi Halil Edhem Bey tarafından 1909’da yazılmış Almanca bir makaleyi inceliyor. Asurolog Hermann von Hilprecht’e hazırlanan armağan kitabında yer alan bu makale günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesi adını taşıyan Müze-i Hümayun’un tarihi açısından değerli bir belge. Aysel Yıldız’ın yazısı, 1756’da İstanbul’da doğan ve önce Rusya’da esaret çeken sonra ABD’ye göçen yeniçeri İbrahim Bin Ali’yle ilgili. Yıldız bu ilginç hayat hikayesine kaynaklık eden iki mektubu inceliyor.
Dergimizin, Gülhan Balsoy ve Cihangir Gündoğdu editörlüğünde oluşan kitap inceleme yazıları bölümü̈ yakın dönemlerde yayınlanmış, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet tarihinin farklı dönemlerine odaklanan kitapların incelemelerini içeriyor. Ekrem Yener, Ümit Kurt’un Aras Yayınları’ndan çıkan Kanun ve Nizam Dairesi’nde Soykırım Teknokratı Mustafa Reşat Mimaroğlu’nun İzinde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Mekanizması başlıklı kitabını, Melis Cankara, Uğur Zekeriya Peçe’nin Stanford University Press tarafından basılan kitabını inceliyor. Kitap Island and Empire: How Civil War in Crete Mobilized the Ottoman World başlığını taşıyor ve 1890’larda Girit’te ortaya çıkan iç savaş koşullarının yerinden ettiği Müslüman nüfusun etkisiyle tetiklenen Osmanlı toplumsal hareketlerini tartışıyor. Ayşe Hilal Uğurlu, Ali Akyıldız’ın Timaş Yayınları tarafından basılmış olan ve Osmanlı İmparatorluğunun kurumsal yapısına ışık tutan Mabeyn-i Hümayun: Osmanlı Saray Teşkilatının Modernleşmesi başlıklı çalışmasını inceliyor. Numan Deniz ise Nir Shafir’in The Order and Disorder of Communication: Pamphlets and Polemics in Seventeenth-Century Ottoman Empire adlı kitabını inceledi. Kitap 17. Yüzyıl el yazması kitapçıkların bir iletişim ve tartışma zeminine dönüşmesini ele alıyor.
Dergimizin vefeyat yazısı bölümünde, geçtiğimiz yaz aylarında kaybettiğimiz, Tarih Vakfı mütevellisi, yerel tarih, kent tarihi, Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi ve eğitim tarihi konularındaki çalışmaları ile bilinen tarihçi, öğretmen ve yazar Necdet Sakaoğlu’nu Fahri Aral’ın kaleminden bir yazı ile anıyoruz.
Yayın kurulumuzun kararı doğrultusunda dergimiz bundan böyle Haziran aylarında tematik dosyalı, Aralık aylarında ise serbest çağrılı olarak yayınlanacak. Bu nedenle gerek DergiPark, gerekse Tarih Vakfı’nın internet sitesi üzerinden yayınladığımız çağrı metinlerini takip etmenizi öneririz. 2025 yılı Aralık ayında yayınlanacak yedinci sayımızda yer alabilecek yazıların son gönderim tarihi 15 Haziran 2025 olarak belirlenmiştir. Yazıların DergiPark sistemi üzerinden gönderilmesini özellikle rica ediyoruz.
Toplumsal tarihçiliğin gelişmesini, özgür ve eleştirel düşüncenin kendini ifade edecek mecra bulmasını, bu amaçla özellikle nitelikli Türkçe makalelerin okurlarla buluşmasını önemsiyoruz. Toplumsal Tarih Akademi dergisi Tarih Vakfı’nın köklü̈ ve eleştirel yayıncılık geleneğini akademik dergiciliğin uluslararası standartlarıyla bir araya getirmeyi amaçlıyor. Bu çerçevede dergimizin ulusal ve uluslararası dizinlerde taranması için gerekli başvuru süreçlerini yürütüyoruz. Sizlerin yapıcı eleştirileri ve katkıları bizler için çok önemli. Dergimize ilişkin değerlendirme ve eleştirilerinizi merakla bekliyoruz.
Keyifli okumalar ve güzel bir yıl dileriz.
Toplumsal Tarih Akademi Dergisi Editörleri
Firuzan Melike Sümertaş & Sırrı Emrah Üçer