Kadın Hareketi Tarihinde Savaş Sonrası Dönem ve Yardım Sevenler Derneği (1945-1960)

Yıl 2023, Sayı: 3, 28 - 51, 26.12.2023

Özlem Dilber

Öz

Türkiye’de kadın hareketi tarihi alanındaki çalışmalar birinci ve ikinci dalga kadın hareketi olduğunu kabul eder ve iki dalga arasındaki dönemi (1935-1980) “sessiz yıllar” olarak nitelendirir. “Sessiz yıllar” vurgusu bu dönem kadın hareketi tarihi ile ilgili az çalışma yapılmasına sebep olmuştur. Fakat yakın zamanda kadın hareketi tarihi alanında iki dalga arasındaki döneme yönelik akademik ilgi artmıştır. Bu makale İkinci Dünya Savaşı’nın sonundan 1960’taki askeri darbeye kadar geçen dönemdeki en etkili fakat hakkında en az akademik çalışma yapılmış Yardım Sevenler Derneği’nin (YSD) tarihine odaklanarak bu yeni literatüre katkı sunmayı amaçlamaktadır. Bu çalışmada feminist tarihyazımında baskın olan dalga anlatısına eleştirel bir yaklaşım getirilmiş ve “sessiz yıllar” tanımlamasının aksine, kadınların savaş sonrası dönemde de örgütlü yaşam içerisinde aktif olmaya devam ettikleri gösterilmiştir. YSD’nin tarihi, kadın hareketinin sosyal yardım anlayışında bir süreklilik olduğunu da göstermektedir. YSD, sosyal yardım politikalarının merkezinde bir kadın derneği olarak, kadınları sosyal yardım alanında politika yapma süreçlerine dahil etmiş, bir yandan da “emek mukabili yardım” anlayışıyla yoksul kadınlara iş imkanı yaratmıştır. YSD, kadınların örgütlü yaşam içerisindeki gücünü arttırmış, kadınların toplumsal konumlarını iyileştirmiş ve kadın hareketi tarihinin bütün kadın derneklerini dahil ederek daha kapsamlı bir şekilde ele alınması gerekliliğini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

kadın hareketi tarihi, dalga anlatısı, Türkiye Yardım Sevenler Derneği, sosyal yardım uygulamaları, savaş sonrası dönem

Destekleyen Kurum

Tübitak

Proje Numarası

3501 Kariyer Geliştirme Programı- proje no:122K781

The Post-War Period in the History of the Women’s Movement and Turkish Philanthropic Association (1945-1960)

Öz

The scholarship in Turkey divided the history of the women’s movement into a first and a second wave, and it labeled the decades between the two waves (1935 to 1980) as “silent years”. This label arguably retarded the development of scholarly interest in these decades. On the other hand, recent years saw the appearance of new studies focusing on this neglected era. This article attempts to contribute to this new literature by concentrating on the history of one of the most influential but least studied women’s associations, the Turkish Philanthropic Association (TPA), from World War II to the military coup in 1960. To that end, it develops a critical approach towards the wave narrative, which dominated feminist historiography. In contrast with the “silent years” conception, the article shows that women continued to be active in associational life in the post-war period. The history of TPA also illustrates the elements of continuity in social assistance with the earlier phases of the women’s movement. As a women’s association at the center of social assistance policies, TPA helped women affect the policy-making processes in the field of social service and, at the same time, created job opportunities for poor women with its “aid in return for work” projects. In all these activities, TBA empowered women in the public sphere and improved their social status, proving that the history of the women’s movement deserves a more comprehensive treatment that. includes all women’s associations.

Anahtar Kelimeler

women’s movement history, wave narrative, Turkish Philanthropic Association, social assistance applications, the post-war period

Proje Numarası

3501 Kariyer Geliştirme Programı- proje no:122K781

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA): Siyasi Partiler Cumhuriyet Halk Partisi; Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı
• Kadın Gazetesi (1948-1960)
• Resmi Gazete
• TBMM Tutanak Dergisi, 28.12.1947.
• TBMM Albümü 1920-1950, Cilt 1.
• TBMM Albümü 1950-1980, Cilt 2.
• Türk Parlamento Tarihi II. Dönem 1923-1927, no:3.
• Türk Parlamento Tarihi IX. Dönem 1950-1954, cilt: 7.
• Yardım Sevenler Derneği Arşivi: 1928-1967 Türkiye Yardımsevenler Derneği, https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/ document/255#?c=0&m=0&s=0&cv=0.
• 1975 Yılı Çalışma ve Hesap Raporu (1976) https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/ document/8#?c=0&m=0&s=0&cv=0.
• 1976 Yılı Çalışma ve Hesap Raporu (Ankara: Nüve Matbaası, 1977). https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/ document/12#?c=0&m=0&s=0&cv=0.
• 70 Yılın Öyküsü Türkiye Yardım Sevenler Derneği, 1928-1998 (Ankara: Mars Ticaret ve Sanayi A.Ş, 1999). https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/document/274#?c=0&m=0&s=0&cv=0.
• Himâye-i Etfâl Kadın Yardım Cemiyeti Nizamnamesi, 1928. https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/document/1369#?c=0&m=0&s=0&cv=0
• Yardım Sevenler Derneği 1928-1955 Çalışmaları, https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/ document/4#?c=0&m=0&s=0&cv=0
• Yardım Sevenler Derneği 1948 Yılı Çalışmaları, http://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/ document/257#?c=0&m=0&s=0&cv=0
• Türkiye Yardım Sevenler Derneği (Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1960), https://tysdarsivi.hacettepe.edu.tr/ document/251#?c=0&m=0&s=0&cv=0
• Adak, Sevgi. “Yetmişli Yıllarda Kadın Hareketi: Yeni Bir Feminizmin Ayak Sesleri”, Türkiye’nin 1970’li Yılları. Yay. Haz. Mete Kaan Kaynar, 609-629. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Adak, Sevgi ve Selin Çağatay. “Revisiting Feminist Historiography on Women’s Activism in Turkey: Beyond the Grand Narrative of Waves”. Women’s History Review 5, 2023, 723-744.
• Akal, Emel. Kızıl Feministler: Bir Sözlü Tarih Çalışması. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Akın, Veysi. “Dr. M. Fuat ve Himaye-i Etfal Kadın Yardım Cemiyeti”, Kadınlar ve Türkiye Yardım Sevenler Derneği”, Cumhuriyet’le Büyüyen Yardım Sevenler: Türkiye Yardım Sevenler Derneği. Yay. Haz. Elif Mahir Metinsoy, 19-37. Ankara: Türkiye Yardım Sevenler Derneği, 2018.
• Akkaya, Gülfer. Sanki Eşittik: 1960-1970’li Yıllarda Devrimci Mücadelenin Feminist Sorgusu. İstanbul: Kumbara Sanat Yayınları, 2011.
• Arat, Yeşim. “Toward A Democratic Society: The Women’s Movement in Turkey in the 1980s”. Women’s Studies International Forum 17 (2-3), 1994, 241-248.
• Ardıç, N. “Cumhuriyetten Sonra Kurulan Kadın Dernekleri”, Atatürk ve Kadın Hakları Kadın Dernekleri Federasyonu ve Gönüllü Kuruluşlar, 194-204. Ankara: Türk Ticaret Bankası, 1983.
• Aydın, Abdullah ve Murat Yıldız. “1950-1960 Döneminde Türkiye’de Kadın Hareketlerinin Niteliği Üzerine Bir Değerlendirme”. Yasama Dergisi 33, 2016, 50-67.
• Azak, Umut ve Henk de Smaele. “National and Transnational Dynamics of Women’s Activism in Turkey in the 1950s and 1960s: The Story of the ICW Branch in Ankara”. Journal of Women’s History 3, 2016, 41-65.
• Baron, Beth. “Women’s Voluntary Social Welfare Organizations in Egypt”, Gender, Religion and Change in the Middle East. Yay. Haz. Inner Marie Okkenhaug ve Ingvild Flaskerud, 85-102. Oxford ve New York: Berg, 2005.
• Beaumont, Caitriona. Housewives and Citizens: Domesticity and the Women’s Movement in England, 1928-1964. Manchester: Manchester University Press, 2016.
• Buğra, Ayşe. Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008. Cumhuriyete Kanat Gerenler Belgeseli TRT2 Melahat Özbudun Bölümü, https://www.youtube.com/ watch?v=_ifrtUgAPYg.”
• Çağatay, Selin. “The Politics of Gender And the Making of Kemalist Feminist Activism In Contemporary Turkey (1946-2011)”. Doktora Tezi, Central European University, 2017.
• Çakır, Serpil. Osmanlı Kadın Hareketi. İstanbul: Metis Yayınları, 1994.
• Çayırcıoğlu, Duygu. “1960’ların ve 1970’lerin Kadın Edebiyatçılarında Ön-Feminizm”. Birikim 328, 329, Ağustos Eylül 2016, 141-150.
• ---------------------. Kadınca Bilmeyişlerin Sonu: 1960-1980 Döneminde Feminist Edebiyat. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• Çoğun, Sezen. “Türk Basınında Kadın Gazetesi’nin Yeri”. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2003.
• Davaz, Aslı. Eşitsiz Kızkardeşlik: Uluslararası ve Ortadoğu Kadın Hareketleri, 1935 Kongresi ve Türk Kadın Birliği. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2014.
• Dişbudak, Müge. “Türk Kadınlar Birliği”. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2008.
• Ecevit, Yıldız. “Women’s Rights, Women’s Organizations and the State”, Human Rights in Turkey. Yay. Haz. Zehra Arat, 187-201. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2001.
• Ediz, Zerrin. “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’deki Kadın Örgütlenmeleri: Kadın Hakları Açısından Bir İnceleme (1923-1993)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
• Evans, Elisabeth. ve Prudence Chamberlain. “Critical Waves: Exploring Feminist Identity, Discourse and Praxis in Western Feminism, Social Movement Studies”. Social Movement Studies 4, 2014, 396-409.
• Fenik, Mümtaz Faik. “Kadınlar Birliğinin Seçim faaliyeti” Zafer, 20 Şubat 1950.
• Güngör, Melike. “Women’s Writings Under State Feminism In Turkey: An Analysis “Kadın Gazetesi” From 1947 to 1960”. Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ, 2016.
• Hansu, Selva. “Bir Cumhuriyet Kuruluşu: Türkiye Yardım Sevenler Derneği’nin Kuruluş Öyküsü” https://www.academia.edu/36506207/Bir_Cumhuriyet_Kurulu%C5%9Fu_T%C3%BCrkiye_ Yard%C4%B1m_Sevenler_Derne%C4%9Finin_Kurulu%C5%9F_%C3%96yk%C3%BCs%C3%BC
• Himâye-i Etfâl Kadın Yardım Cemiyeti Nizamnamesi. Ankara: Hakimiyet-i Milliye Matbaası, 1931. İşat, Ceren. “Türk Kadınlar Birliğinde Devlet ve Sınıf İlişkileri”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
• Kaftan, Gizem. “The Turkish Women’s Movement in Abeyance”. Journal of International Women’s Studies 6, 2020, 181-192.
• Kaplan, Leyla. Cemiyetlerde ve Siyasî Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960). Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, 1998.
• Karabulut, Sezen. “1950’lerde Kadının Sosyalleşmesinde Basının Önemi: “Kadın Gazetesi Örneği””. Belgi 1, 2011, 87-97.
• Kılıç, Zülal. “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Kadın Hareketine Genel Bir Bakış”, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler. Yay. Haz. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu, 550-590. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Korkmaz, Hacer. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 27, Haziran 2016, 431-442.
• Laughlin, Kathleen A. ve Jacqueline L. Castledine. Yay. Haz. Breaking the Wave: Women, Their Organizations, and Feminism, 1945-1985. Routledge, 2010.
• Metinsoy, Elif Mahir. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yardım Kurumları, Kadınlar ve Türkiye Yardım Sevenler Derneği”, Cumhuriyet’le Büyüyen Yardım Sevenler: Türkiye Yardım Sevenler Derneği. Yay. Haz. Elif Mahir Metinsoy, 39-93. Ankara: Türkiye Yardım Sevenler Derneği, 2018.
• ----------------------. Yay. Haz. Cumhuriyet’le Büyüyen Yardım Sevenler: Türkiye Yardım Sevenler Derneği. İstanbul: Türkiye Yardım Sevenler Derneği Yayınevi, 2008.
• Metinsoy, Murat. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti: Ankara’dan Türkiye’ye Yayılan Sivil Toplum Seferberliği”, Cumhuriyet’le Büyüyen Yardım Sevenler: Türkiye Yardım Sevenler Derneği. Yay. Haz. Elif Mahir Metinsoy, 95-143. Ankara: Türkiye Yardım Sevenler Derneği, 2018.
• Okutan, Birsen Banu. “Woman And Nation In Turkey: Kadın Gazetesi (1947-1950) And Kadın Sesi (1957-1960)”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2007.
• Onur, Elif. “1950’lerde Türkiye’de Kadının Sosyal Statüsü”. Yüksek Lisans Tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, 2019.
• Parmaksız, Pınar Melis Yelsalı. Türkiye’nin Modernleşmesinde Kadınlar, 1839’dan Günümüze. İstanbul: İmge Yayınevi, 2017.
• Sancar, Serpil. Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Saracel, Nüket. Sosyal Yardım ve Hizmet Kuruluşlarının Sosyal Politikası ve Türkiye Yardım Sevenler Derneği Uygulaması. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Sarıtaş, Ezgi ve Yelda Şahin Akıllı, “Ellili Yıllarda Kadın Hareketi”, Türkiye’nin 1950’li Yılları. Yay. Haz. Mete Kaan Kaynar, 627-666. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• -----------------------. “Altmışlı Yıllarda Kadın Hareketi: Süreklilikler, Kopuşlar ve Çeşitlenme”. Türkiye’nin 1960’li Yılları. Yay. Haz. Mete Kaan Kaynar, 727-758. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• ------------------------. “Rethinking the ‘Barren’ Decades of Women’s Movement in Turkey: Collective Memory and Intergenerational Conflicts”. Diyâr 1, 2023, 46-71.
• Sarıyar, Canan. “Demokrat Parti Döneminde Kadın Gazetesi (1950-1960)”. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2018.
• Sözaldı, Fadime. “İkinci Dünya Savaşı Türkiye’sinde Kamu Hizmeti Gören Kuruluşlara Bir Örnek Olarak Yardım Sevenler Derneği ve Faaliyetleri (1939-1945)”. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2019.
• Sular, Sibel Servet. “Kadın Gazetesi’nde Kadın İmgesi (1947-1979)”. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, 2019.
• Tatlı, Canan. “Demokrat Parti Döneminde Toplumsal ve Siyasal Hayatta Kadın”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Tekeli, Şirin. “1980’ler Türkiyesi’nde Kadınlar”, 1980’ler Türkiye’sinde Kadın Bakış Açısından Kadınlar. Yay. Haz. Şirin Tekeli, 15-49. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• ---------------. “Birinci ve İkinci Dalga Feminist Hareketlerin Karşılaştırmalı İncelemesi Üzerine Bir Deneme”, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler. Yay. Haz. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu, 337-346. İstanbul: Tarih Vakfı, 1998.
• Timuroğlu, Senem. “Artık Adını Koyalım: Feminist Edebiyatımızın Köşe Taşları”. K24 8 Mart 2017. Utkugün, Ceren ve Şaban Ortak. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti’nin Milli Müdafaa Hizmetlerine Yardım Faaliyetleri”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2, 2019, 461-477.
• Ünal, Birsen. “Türk Kadınlığı İçin Çağdaş Bir Adım: Kadın Gazetesi (1947-1951)”. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Van Os, Nicole A. N.M. “Ottoman Muslim and Turkish Women In An International Context”. European Review 3, 2005, 459-479.
• ---------------------. Feminizm, Hayırseverlik ve Vatanseverlik: Osmanlı İmparatorluğunda Kadınların Örgütlü Yaşamı. İstanbul: Alfa, 2023.
• Wright, V. “Women’s Organizations and Feminisms in Interwar Scotland”. Doktora Tezi, University of Glasgow, 2008.
• Yaraman, Ayşegül. “Durgunluk Döneminde Cüretkâr Talepler: Kadın Gazetesi”. Toplumsal Tarih 3, 2001, 36-41.
• ---------------------. Bir Demokrasi Tartışması: Türkiye’de Kadınların Siyasal Temsili (1935-1999). İstanbul: Bağlam Yayınları, 1999.
• Yaraman-Başbuğu, Ayşegül. Elinin Hamuruyla Özgürlük/Resmi Tarihten Kadın Tarihine. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1992.
• Yılmaz, Buket. “1950-1960 Döneminde Türkiye’de Kadın Giyinme Davranışının Dönüşümü”. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2010.
• Yücekök, Ahmet N. Türkiye’de Dernek Gelişimleri (1946-1968). Ankara: Sevinç, 1972. Matbaası. Zihnioğlu, Yaprak. Kadınsız İnkılap: Nezihe Muhiddin, Kadınlar Halk Fırkası, Kadın Birliği. İstanbul: Metis Yayınları, 2003.