18th and 19th Century Diyarbekir Water for Land, Struggle for Water

Yıl 2023, Sayı: 3, 102 - 119, 26.12.2023

Hamza Erdem

Öz

In recent years in Ottoman historiography, property relations and the construction processes of private property over common areas have been a subject of research in recent years and studies in this regard have increased. Especially common areas such as forests, lakes, rivers and pastures have created a topic of discussion and the struggles of social classes over common areas have attracted the attention of researchers. In this context, it has been claimed that ecological conditions can be seen as a determining factor in social and economic relations by establishing a direct link between nature and society. This study, on the other hand, draws attention to the political economy of water as an ecological element by putting production relations at the centre. In 18th- and 19th-century Diyarbekir, water disputes in different places and at different times will be analysed from the perspective of relations of production, as well as the ways in which landowners and peasants in rural Diyarbekir use water will be discussed. In this context the ways in which the commons became a site of struggle among landowners themselves and between landowners and peasants will be analysed.

Anahtar Kelimeler

Diyarbekir, water, commons, land ownership, peasantry

18. ve 19. Yüzyıl Diyarbekir’inde Toprak için Su, Su için Mücadele

Öz

Osmanlı tarih yazımında ortak alanlar üzerinden mülkiyet ilişkileri ve özel mülkiyetin inşa süreçleri son yıllarda araştırma konusu olmuş ve bu minvaldeki çalışmalar artış göstermiştir. Özellikle ormanlar, göller, akarsular ve meralar gibi ortak alanlar tartışma gündemi yaratmış ve toplumsal sınıfların ortak alanlar üzerinden mücadeleleri araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Bu bağlamda genellikle doğayla toplum arasında doğrudan bir bağ kurularak ekolojik şartların sosyal ve ekonomik ilişkilerde belirleyici bir unsur görülebileceği iddia edilmiştir. Bu çalışma ise merkeze üretim ilişkilerini alarak ekolojik bir unsur olan suyun ekonomi politiğine dikkat çekmektedir. 18. ve 19. yüzyıl Diyarbekir’inin farklı yerlerinde ve farklı zamanlarında gerçekleşen su anlaşmazlıkları üretim ilişkileri perspektifinden incelenecek ve aynı zamanda Diyarbekir kırsalındaki toprak sahiplerinin ve köylülerin suyu tasarruf etme biçimleri işlenecektir. Bu çerçevede ortak alanların toprak sahiplerinin kendi içlerinde ve toprak sahipleri ile köylüler arasında nasıl bir mücadele alanı haline geldiği belirtilecektir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbekir, su, ortak alan, toprak sahipliği, köylülük

Kaynakça

• T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO)
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT)
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT)
• Meclis-i Vala (MVL)
• Sadaret, Umum Vilayet Evrakı (A.MKT.UM)
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y. MTV)
• Şeriyye Sicilleri, Ahkam Defteri
• Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri 1 Numaralı Defter: (H. 1155-1167 / M. 1742-1754) / ed. Ahmet Zeki İzgöer, yay. haz. Yaşar Zorlu, Mehmet Yahya Okutan, Mümin Yıldıztaş, Rasim Erol, Sabri Atay, Salih Kahriman, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2016.
• Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri 3 Numaralı Defter: (H.1176-1198 / M. 1763-1784) / ed. Ahmet Zeki İzgöer, yay. haz. Yaşar Zorlu, Mehmet Yahya Okutan, Mümin Yıldıztaş, Rasim Erol, Sabri Atay, Salih Kahriman, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Akpınar, Özkan. “Making Property of a Marsh: Environment, Property, and Politics in Nineteenth-century Ottoman Loannina”. Middle Eastern Studies, 58, no. 4, 2022, 1-17.
• Asan, Hakan. “Diyarbakır’da Toplum Sağılığını Tehdit Eden Bir Hastalık: 1890 Kolera Salgını”. Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu, 349-362. Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür-Sanat Yayınları, 2017.
• Astourian, Stephan A. “Toprağın Sessizliği Tarımsal İlişkiler, Etnisite ve İktidar”, Soykırım Meselesi Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Ermeniler ve Türkler. Yay. Haz. Ronald Grigor Suny, Fatma Müge Göçek ve Norman M. Naimark. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015.
• Barkan, Ömer Lütfi. Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I. İstanbul: Gözlem Yayınları, 1980.
• Boeschoten, Hendrik ve Martin van Bruinessen, Yay. Haz. Evliya Çelebi in Diyarbekir. Netherlands: E.J. Brill, 1988.
• Çelik, Semih, ve Christina Luke. “Of Wetlands and Reclamation Regimes: Climate Change, Social Upheaval, and Political Practice in Western Anatolia in the Long Nineteenth Century”, Winds of Change: Environment and Society in Anatolia. Yay. Haz. Christopher H. Roosevelt ve John Haldon, 251-276. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Dikran M. Kaligian, “Agrarian Land Reform and the Armenians in the Ottoman Empire”. Armenian Review 48, no. 3-4, 2003, 25-45.
• Dursun, Selçuk. “İmtiyazla Mülksüzleştirme: Osmanlı İmparatorluğu ve Erken Dönem Türkiye Cumhuriyeti’inde Orman Müşterekleri”, İktidar Tohumları Osmanlı Çevre Tarihi Üzerine İncelemeler. Yay. Haz. Onur İnal ve Yavuz Köse, 319-348. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• ____, “The Dalyans of Lake Karla: Property Rights and Artisanal Fishing in Ottoman Greece in the 19th Century”. CIEPO. Budapeşte, 7-11 Ekim 2014.
• Erdem, Hamza. “Osmanlı Kırsalında Mülkiyet İlişkileri: Doğu Vilayetlerinde Toprak Sahipliği ve Köylülük, (1840-1922)”. Kebikeç 56, 2023, 63-92.
• Erdem, Hamza, İmran A. Günseli, ve A. Bulut Tamgörgü. “20. Yüzyıl Başında İzmir Seydiköy’de Madam Adamapulo’nun Çiftliği ve Köylülerin Mülksüzleşmesi”, Türkiye Sosyal Bilimler Derneği 17. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi. ODTÜ, 2023.
• Ertem, Özge. “‘Önce Ekmekler Bozuldu’: 1880 Diyarbakır Ekmek İsyanı”. Toplumsal Tarih 194, 2010, 74-79.
• Gratien, Chris. “Pirinç Tartışmaları: Meclis-i Mebusan’da Politik Ekoloji”, İktidar Tohumları Osmanlı Çevre Tarihi Üzerine İncelemeler. Yay. Haz. Onur İnal ve Yavuz Köse, 261-294. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• Gündoğan, Nilay Özok. “Ruling the Periphery, Governing the Land The Making of the Modern Ottoman State in Kurdistan, 1840 –70”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 34, no. 1, 2014, 163.
• Hughes, J. Donald. Çevresel Tarih Nedir? Çev. M. Fatih Çalışır. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2019.
• Karademir, Zafer. Osmanlı Yeni Çağı’nda Tarımsal Gelişim Ziraat, Hasılat, Ticaret. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Kaya, Alp Yücel. “Balkanlar ve Batı Anadolu’da İlk Birikimin Gelişimi (1839- 1914)”. Devrimci Marksizm 45-46, 2021, 11-66.
• ____, “Beylik Arazi Köylü Arazisini ve Ortak Alanları Nasıl Yuttu? 20. Yüzyıl Başında Balkanlar’da İlk Birikim ve Mülksüzleştirme”, Mülkiyet ve Müşterekler Türkiye’de Mülkiyetin İnşası, İcrası ve İhlali. Yay. Haz. Begüm Özden Fırat ve Fırat Genç. İstanbul: Metis, 2023.
• ____, “On the Çiftlik Regulation in Tırhala in the Nineteenth Century: Economists, Pashas, Governors, Çiftlik-Holders, Subaşıs and Sharecroppers”, Ottoman Rural Societies and Economies. Yay. Haz. Elias Kolovos. Grecee: Crete University Press, 2015.
• Kaya, Dilek Akyalçın. “Question of Property Rights Over Commons: Marshlands of Lapsista in the Late Nineteenth Century”, Colloque international: Appartenance locale et ses droits: les personnes et les choses. Düzenleyen Işık Tamdoğan, l’Institut français d’etudes anatoliennes (IFEA), İstanbul, 13-14 Aralık 2014.
• Kemal, Yaşar. Nuhun Gemisi, Bu Diyar Baştanbaşa 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Marx, Karl. Kapital, Ekonomi Politiğin Eleştirisi, I. Cilt. Çev. Mehmet Selik ve Nail Satlıgan, İstanbul: Yordam Kitap, 2011.
• Mikhail, Alan. Osman’ın Ağacı Altında Osmanlı İmparatorluğu, Mısır ve Çevre Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Oyan, Oğuz. Feodalizmden Kapitalizme Osmanlı’dan Türkiye’ye. İstanbul: Yordam Kitap, 2016.
• Özcöşar, İbrahim. “Şehir ve Eşraf: Osmanlı Diyarbekir’inde Eşraf”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 14, 2015, 127-144.
• Pehlivan, Zozan. “Küresel Perspektifle Bölgesel Olana Bakmak: Osmanlı Kürdistanı’nın Çevre Tarihi”. Toplumsal Tarihi 312, 2019, 40-41.
• Polatel, Mehmet. “The Complete Ruin of a District: The Sasun Massacre of 1894”, The Ottoman East in the Nineteenth Century Societies, Identities and Politics. Yay. Haz. Yaşar Tolga Cora, Dzovinar Derderian ve Ali Sipahi. New York: I.B.Tauris & Co. Ltd, 2016.
• Quataert, Donald, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım, 1876-1908. Çev. Nilay Özok-Gündoğan ve Azat Zana Gündoğan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.
• Salzmann, Ariel, Tocqueville in the Ottoman Empire:Rival Paths to the Modern State. Boston: Brill, 2004.
• Sert, Özlem. “Environmental History of Rice Plantations in the Early Modern Ottoman Empire Between the 15th And 19th Centuries and Its Potential for Climate Research.” Journal of Environmental Geography 14, no. 1-2, 2021, 8.
• Tanoğlu, Ali. “Türkiye’de Büyük Su İşlerinin Bugünkü Durumu ve Türkiyenin Su Davası”. Türkiye Coğrafya Dergisi 3-4 (1943), 287-308.
• ____, “Ziraatimizin Coğrafi Karakterleri ve Başlıca Meseleleri”. İstanbul İktisat Fakültesi Mecmuası 4, 1944, 321-354.
• Thompson, E. P. Avam ve Görenek, İngiltere’de Geleneksel Popüler Kültür Üzerine Araştırmalar. Çev. Uygur Kocabaşoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Ülke, Cemal. “Kürdistan Eyaletinin İdari Yapısı (1847-1867)”. Yüksek Lisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi, 2014.
• https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/1179. Erişim Tarihi: 29 Eylül 2023.
• https://projectsave.catalogaccess.com/photos/57127. Erişim Tarihi: 29 Eylül 2023.
• https://projectsave.catalogaccess.com/photos/57128. Erişim Tarihi: 29 Eylül 2023.