Defending Orthodoxy: Polemical Literature Against Missionaries in Karamanlidika

Yıl 2024, Sayı: 4, 88 - 107, 30.06.2024

Stefo Benlisoy

Öz

Beginning in the 1830s, as Protestant missionaries began to settle in Anatolia, the Orthodox Church hierarchy became increasingly concerned about the Turkish-speaking Orthodox population of Anatolia. These concerns were based on the fact that these communities were ignorant of the liturgical language of the Church and thus vulnerable to the influence of the missionaries. This study examines the impact of these concerns on the publication of Karamanlidika, i.e., Turkish with Greek script. Literature on the Karamanlidika has mainly focused on non-religious themes, especially novels published since the second half of the 19th century. In the present article, the topic of religious works in Karamanlidika will be addressed, as these works, together with those produced by Protestant missionaries, constitute an important axis of Karamanlidika printed book production, but have not been given due attention in literature to the same extent. Religious book publishing for the Anatolian Turkish-speaking Rum Orthodox had existed since the beginning of the 18th century, but a new phase began with the entry of Protestant missionaries as important producers of printed literature in Karamanlidika. In response, the Turkishspeaking Orthodox in Anatolia started to publish religious literature in Karamanlidika to increase their religious knowledge and counter the missionaries’ influence. A large portfolio of publications emerged, including polemical/critical books in Karamanlidika that directly targeted the missionaries. The article will trace the religious anti-missionary texts in Karamanlidika. By providing examples of the most important books in this literature, it will evaluate issues such as their content, the reasons for their writing, the identities of the translators/authors, their perceptions of the potential readership’s qualities, and the nature of this readership’s interest in religious texts.

Anahtar Kelimeler

Turkish speaking Anatolian Rum Orthodox, Karamanlidika, Karamanlidika book production, Karamanlidika periodical press, Protestant missionaries, Evangelinos Misailidis

"Ortodoksluğun Muhafazası": Misyoner Karşıtı Karamanlıca Literatür

Öz

Protestan misyonerlerin Anadolu’ya yerleşmeye başladığı 1830’lardan itibaren Rum Ortodoks kilise hiyerarşisinin, Anadolu’nun Türkçe konuşan Ortodokslarına ilişkin endişeleri artmıştı. Bu endişelerin temelinde, bu toplulukların kilisenin ayin dilinden bihaber olmaları nedeniyle misyonerlerin etkisine açık olmaları yatmaktaydı. Bu çalışma, bu kaygıları Karamanlıca yani Yunan harfli Türkçe neşriyat üzerinden takip ederek Karamanlıca yayıncılığa yansımalarını inceleyecektir. Karamanlıca literatür, ağırlıklı olarak 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren üretilen, romanlar başta olmak üzere din dışı temalara ağırlık vermiştir. Mevcut yazıda ise Protestan misyonerlerin ürettikleriyle birlikte düşünüldüğünde Karamanlıca basılı kitap üretiminin önemli bir ekseni olmaya devam eden ama literatürde aynı ölçüde yer bulamamış Karamanlıca dini içerikli eserler meselesi gündeme getirilecektir. Anadolulu Türkçe konuşan Rum Ortodokslarına yönelik dini kitap yayıncılığı 18. yüzyılın başından beri vardı ancak Protestan misyonerlerin Karamanlıca, basılı literatürün önemli bir üreticisi olarak devreye girmesiyle birlikte yeni bir evre başlamış oldu. Anadolulu Türkçe konuşan Ortodokslar tarafından dini meselelerde bilgi düzeyini arttırmak ve misyonerlere yanıt vermek amacıyla Karamanlıca dini içerikli kitap üretimi yeni bir ivme kazandı. İçlerinde misyonerleri doğrudan hedef alan polemik/yergi niteliğine sahip Karamanlıca kitapların da bulunduğu geniş bir yayın portföyü oluştu. Bu makale söz konusu literatürden yararlanarak bilhassa Karamanlıca misyoner karşıtı dini içerikli metinlerin izini sürecektir. Bu literatüre dahil edilebilecek başlıca kitaplardan örnekler vererek bunların içerikleri, yazılış sebepleri, çevirmen/yazar kimlikleri, ulaşmak istediği potansiyel okur kitlesinin niteliklerinin nasıl algılandığı, diğer taraftan bu potansiyel okur kitlesinin dini metinlere ilgisinin niteliği gibi meseleleri değerlendirmeye çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe konuşan Anadolulu Rum Ortodokslar, Karamanlıca, Karamanlıca kitap üretimi, Karamanlıca basın, Protestan misyonerler, Evangelinos Misailidis

Kaynakça

• Anatoli (1890-1891-1892-1894-1895-1897)
• Ekklisiastiki Alithia (1890-1892)
• The Missionary Herald (1869)
• Balta, Evangelia. “Καραμανλίδικες και Aρμενοτουρκικές Eκδόσεις των ‘Sunday Schools Lessons’” [‘Pazar mektepleri derslerinin’ Karamanlıca ve Ermeni harfli Türkçe edisyonları]. Τα Ιστορικά 53, 2010, 379-402.
• Balta, Evangelia. Gerçi Rum isek de, Rumca Bilmez Türkçe Söyleriz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2012.
• Balta, Evangelia. Karamanlı Yazınsal Mirasının Ocaklarında Madencilik. Çev. Ayşe Nihal Akbulut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2019.
• Benlisoy, Foti ve Stefo Benlisoy. ‘Reading the identity of ‘Karamanli’ through the pages of Anatoli”, Turcologica 83 Cries and Whispers in Karamanlidika Books. Yay. Haz. Evangelia Balta ve Matthias Kappler. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2010.
• Benlisoy, Stefo. “Education in the Turcophone Orthodox Communities of Anatolia during the Nineteenth Century”. Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2011.
• Benlisoy, Stefo. “‘Another newspaper in our language!’ Competition and polemic in the Karamanlidika Press”, Cultural Encounters in the Turkish Speaking Communities of the Late Ottoman Empire. Yay. Haz. Evangelia Balta, 359-392. İstanbul: The Isis Press, 2014.
• Benlisoy, Stefo. “Karamanlıca Terakki Dergisi: ‘Anatolluları dalmış oldukları uykudan uyandırmak’”. Kebikeç 47, 2019, 337-358.
• Benlisoy, Stefo. “‘Bizden gayret, Anatollulardan Himmet’: 19. Yüzyılın ikinci yarısında Gazeteciler ve Müşterileri”. Kebikeç 50, 2020, 89-124.
• Clogg, Richard. “Notes on some Karamanli Books printed Before 1850 now in British Libraries, with Particular Reference to the Bible Translations of the British and Foreign Bible Society”. Μικρασιατικά Χρονικά XIII, 1967, 521-563.
• Clogg, Richard. “The Publication and Distribution of Karamanli Texts by the British and Foreign Bible Society before 1850 Part I”. Journal of Ecclesiastical History XIX, 1, 1968, 57-81.
• Clogg, Richard. “The Publication and Distribution of Karamanli Texts by the British and Foreign Bible Society before 1850 Part II”. Journal of Ecclesiastical History XIX, 2, 1968, 382-383.
• Εδζβιπεϊ Δινιέ γιάνι πε χερ Ορθόδοξος Χριστιανήν Παπιστανλαρά βε Προτεστανλαρά Βιρμεσί Λιαζήμ Κελέν Δζεβάπ [Ecvibe-i Diniye yani beher Orthodoksos Hristiyanın Papistanlara ve Protestanlara Virmesi Lâzım Gelen Cevap]. Dersaadet: Evangelinos Misailidis Tabhanesinde, 1864.
• Erol, Merih. “Becoming Protestant: Greek Orthodox Responses to Conversion in 19th Century Ottoman Anatolia”. Adalya, 21, 2018, 335-362.
• Gazi, Effi. “Revisiting Religion and Nationalism”, The Making of Modern Greece Nationalism, Romanticism, and the Uses of the Past (1797-1896). Yay. Haz. Roderick Beaton ve David Ricks. Londra: Ashgate, 2009.
• Hami-i Ortodoksiya (Προστάτης της Ορθοδοξίας) yani Protestanlık desiselerine karşu Orthodoksiayı himaye, ve Protestanlığın iptidai zuhurini ve itikadını ifade ider bir kitabdır. Dersaadet: E. Misailidis Matbaasında, 1883.
• Ημερολόγιον γιάνι Σερίφ Ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησίανην Καράρ βέ Τενσίπι ιλέ Ταχσίς Οληνάν Δεσποτικαί βέ Θεομητορικαί Εορτήλερίν Εσπάπη [İmerologion yani Şerif Orthodoksos Anatoliki Ekklisianın Karar ve Tensibi ile Tahsis Olınan Despotikai ve Theomitorikai Eortilerin Esbabı]. Dersaadet: Anatoli Matbaası, 1891.
• Ιoannou, Stefanos Η. Έλεγχος Διμαρτυρομένων γιά χοτ Τεκζίπ-ουλ Προτεστάν [Tekzib-ül Protestan]. Atina: Τύποις Χ. Ν. Φιλαδελφέως, 1876.
• Kalfoğlu, Ioannis H. Ζινδζίδερέ καργεσινδέ πουλουνάν Ιωάννης Πρόδρομος Μοναστηρή γιάχοδ Μονή Φλαβιανών. Dersaadet: 1898.
• Kioseoglou, Panayotis S. Ψαλτήριον γιάνι Νεμπι ους Σουλτάν Δαβίδιν Μεζμούρη [Psaltirion yani nebi us Sultan David’in Mezmurı]. Dersaadet: Aleksandros Nomismatides Matbaası, 1895.
• Levides, Anastasios M. “Διπάδζε [Dibaçe]”. Μιράτη Φεζαϊλ βέ Μεάγιπ γιάνι Φαζιλέτ βέ Κεμλικλερίν Αϊνεσί. İzmir: Proodos Matbaası, 1875.
• Λειτουργικά γιάνι Σερίφ Λειτουργίανην Τεφσίρι (Leitourgika yani Şerif Leitourghianın Tefsiri), Musannifi İoannis Mesoloras, Mütercimi Savvas S. Alagözoğlu, Dersaadet: Misailidi Biraderler Matbaası, 1898.
• Mamoni, Kyriaki. “Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ΣΤ’ και η Καραμανλίδικη Μετάφραση της ‘Ορθόδοξης Διδασκαλίας’ του Πλάτωνος Μόσχας από τον Παϊσιο Καισαρείας [Patrik Grigorios VI ve Ortodoks İlmihal’in Paisios tarafından Karamanlıcaya çevrilmesi]”. Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 7, 1988-1989, 129-140.
• Nasioutzik, Paulina. Αμερικάνικα Οράματα στη Σμύρνη τον 19ο Αιώνα Η συνάντηση της Αγγλοσαξονικής Σκέψης με την Ελληνική [19.yüzyıl İzmir’inde Amerikan vizyonları: Anglo-Sakson düşüncesinin Yunanlarla karşılaşması]. Atina: Estia, 2002.
• Νούρι Ορθοδοξία (Φώς της Ορθοδοξίας) [Nur-i Ortodoksiya]. Dersaadet: Evangelinos Misailidis Matbaasında, 1885.
• Stamatopoulos, Dimitrios. Μεταρρύθμιση και Εκκοσμίκευση Προς μια ανασύνθεση της Ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ο αιώνα [Reform ve Dünyevileşme 19. Yüzyıl Ekümenik Patrikhane Tarihinin Yeni bir Sentezine Doğru]. Atina: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2003.
• Stamatopoulos, Dimitrios. “‘Papism is a centre without Periphery, Protestantism is a Periphery without Center’ Tanzimat as Re-confessionalisation? The Political Theology of Constitutionality in the Late Ottoman Empire”, Orthodoxy in the Agora: Orthodox Christian Political Theologies Across History. Yay. Haz. Mihai-D. Grigore ve Vasilios N. Makrides. 115-130. Vandenhoeck & Ruprecht, 2024.
• Sharkey, Heather J. “Bibles for Ordinary People The British and Foreign Bible Society and Middle Eastern Vernacular Publishing”, Partibus Fidelium’: Missions du Levant et Connaissance de l’Orient Chrétien (XIXe-XXIe siècles). Yay. Haz. Marie Levant ve Philippe Bourmaud. École française de Rome, 2022.
• Şimşek, Şehnaz Şişmanoğlu. “The Anatoli Newspaper and the Heyday of the Karamanli Press”, Turcologica 83 Cries and Whispers in Karamanlidika Books. Yay. Haz. Evangelia Balta ve Matthias Kappler. 109-123. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2010.
• Teknopoulos, Ierotheos. Πλανώντες και Πλανωμένοι γιάνι Αλδατανλάρ βέ Αλδανανλάρ (Aldatanlar ve Aldananlar). Dersaadet: Patrikhane Matbaası, 1898.
• Τογρού Τινίγν Ταλιμί [Doğru Dinin Talimi]. Asitanede: Kudüs Şerifin Basmahanesinde, 1839.
• Χαζρέτι Μαριαμήν Τερδζεμέ-ι Χάλη βέ Πικίρ Καλμασή ίλε Θεοτόκος Ισιμλένμεσι [Hazret-i Maryamın Tercüme-i Hali ve bikir kalması ile Theotokos isimlenmesi]. Yay. Haz. Ignatios K. Ignatiadis. Anatoli Matbaası, 1902.