Çeng Çalgısının Selçuklu Seramiklerine Yansıması

Yıl 2018, , 159 - 184, 01.04.2018

Feyzan Göher Vural

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.159

Öz

Tarihsel müzikoloji, yazılı tarihi kaynaklar kadar, geçmiş dönemler hakkında ipuçları barındıran her türlü materyalden faydalanır. Araştırılan döneme ilişkin resim, heykel, mimari eserler gibi seramikler ve seramik dekorları da tarihsel müzikolojinin araştırma alanına girer. Bilhassa Büyük Selçuklulara ilişkin pek çok eser ve yazılı kaynağın tahribata uğradığı göz önünde bulundurulduğunda, bu seramiklerle günümüze taşınan bilgileri okumak, daha da önemli olmaktadır. Günümüzde kullanımı son derece azalmış olan, ancak Türk müzik tarihinde milattan önceki dönemlere kadar takip edebildiğimiz “çeng”in Selçuklu seramiklerinde yer alma durumuna ilişkin gerçekleştirdiğimiz bu araştırmada, dünyadaki çeşitli müze ve koleksiyonlardan edinmiş olduğumuz Selçuklu seramiklerinde yer alan çeng çalgıları tespit edilmiştir. Çalışmanın sonucunda, Selçuklu dönemi çenglerinin açık ve köşeli arplar sınıfına dâhil, kasnağı işlemeli ve farklı burguluk özelliklerine sahip bir çalgı olduğu görülmüştür. Çalgının incelenen dönemde son derece popüler olduğu, sıklıkla kadınlar tarafından icra edildiği, hükümdarın da bulunduğu eğlence sahnelerinde tek başına ya da ud, tef gibi diğer çalgılarla birlikte yer aldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çeng, Selçuklu Müziği, Selçuklu Seramikleri, Tarihsel Müzikoloji

The Reflection of Çeng on Seljuk Ceramics

Öz

Historical musicology uses every kind of materials which have information on the past as well as manuscript resources. Not only pictures, sculptures, architectural elements which belong to the period investigated, but also ceramics and ceramics decors are included in fi eld of historical musicology. Speaking of destruction of various works and manuscripts of Great Seljuq’s, these ceramics have utmost importance. Çeng playing is not common in these days but we can see it in Turkish music history from before Christ periods. This research, based on investigation on museums and collections in all the world, have been detected Seljuq ceramics which have çeng instrument and have been investigated and evaluated this instruments structure, features, playing areas and musicians. As a result of the studies, it has been determined that the çeng was an angular and open type instrument with inlaid boat and diff erent types of tuning pegs in Seljuq period. It has been found that the çeng was extremely popular in the period studied and often performed by women. It has been found that in the entertainment scenes in which the monarch was also present, it was played alone or with other instruments such as oud, tef, mostly by women.

Anahtar Kelimeler

Çeng, Seljuq Music, Seljuq Ceramics, Historical Musicology

Kaynakça

• Beşiroğlu, Ş. Ş. - Koçhan G. “Çeng: Bir Çalgının Toplumsal Cinsiyet Üzerinden Kadın Simgesi Olarak Kuzey Hint, Timur ve Osmanlı Saraylarındaki Görsel Malzemeler Üzerinden Değerlendirilmesi” ICANAS 9/1, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 2008, s. 127-139.
• Brooklyn Museum. https://www.brooklynmuseum.org. Erişim Tarihi: Ağustos 2015.
• Can, M. Cihat, “Osmanlı Toplum Hayatında Çeng”, Gazi Sanat, S.3, Aralık 2002, s. 11-14.
• Can, Neşe, Türk Musikisinde Çeng, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002.
• ____________, “Unutulan Sazımız Mıskal”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.24, S.3, 2004, s. 193-206.
• ____________, “Unutulan Çalgılarımız: Çeng, Mıskal, Santur”, Türkiye’de Müzik Kül- türü, Atatürk Kültür Merkez, Yay., Ankara 2011, s. 211-216.
• Curatola, Giovanni, Persian Ceramics – From the 9th to the 14th Century, Skira Pub. İtalya 2006.
• Çaycı, Ahmet, Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri, T.C. Kültür Bakanlığı Yay. / 2911. Ankara 2002.
• Dar al-Athar al-İlamiyyah – Kuveyt, http://darmuseum.org.kw, Erişim Tarihi: Tem- muz 2015.
• Deveci, Abdurrahman, “Türk Mitolojisinin Görsel Sanatlarımızdaki Yeri Nerede?” Turkish Studies, Vol.8/13, (2013) s. 795-810.
• Erdmann, Kurt - David P. Berenberg, “Persian Lustre Ceramics of the XIIth and XIIIth Centuries”, Parnassus, Vol.3, No.6, October 1931, s. 23-24.
• Freer, Sackler - The Smithsonian’s Museum of Asian Art. http://www.asia.si.edu. Erişim Tarih Dilimi: Şubat 2015- Eylül 2015.
• Gulbenkian Museum. http://museu.gulbenkian.pt/Museu/en. Erişim Tarihi: Kasım 2014 - Eylül 2015.
• Gülaçtı, Nurettin, “Selçuklu Dönemi Figüratif Dekorlu Seramik ve Çini Örneklerinin Cumhuriyet Dönemi Kütahya Figüratif Çinileriyle Karşılaştırılması” 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C.1, S.1, Bahar (2012), s. 33-48.
• Hornbostel, Eric M. - Curt Sachs The New Grove Dictionary of Musical Instruments, “Harp” mad., C. 2. Ed. Stanley, USA 1984, s. 131-165.
• Hüseyinova, Ganire, “Çeng’ten Arp’a : Bir Türk Sazının Tarihçesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.11, (2001), s. 373-383.
• Kardeşlik, Selman, Vakıfl ar Halı Müzesinde Selçuklu ve Selçuklu Geleneğindeki Ha- lılarda Kozmolojik ve İkonografi k Boyut, Vakıf Restorasyon Yıllığı, Sayı II, s. 73-90, İstanbul.
• Kilmer, Anne Draff korn, “The Musical Instruments from Ur and Ancient Mesopota- mian Music”, Ancient Mesopotamian Music, Vol.40, No: 2, (1998), s. 12-19.
• Los Angeles Country Museum of Art, http://www.lacma.org, Erişim Tarih Dilimi: Nisan 2015-Ağustos 2015.
• Miho Museum, http://www.miho.or.jp/english/ Erişim Tarih Dilimi: Nisan 2015-Mayıs 2015.
• Minnieapolis Institute of Art. http://new.artsmia.org. Erişim Tarihi: Ağustos 2015.
• Museum of Fine Arts. http://www.mfa.org. Erişim Tarih Dilimi: Haziran 2015- Ağustos 2015.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş IX. - Türklerde Halk Musikisi Aletleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1987.
• ____________, Türk Mitolojisi, C.II., Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010.
• Öney, Gönül, “Tarihten Yansımalarla Büyük Selçuklu Seramiklerinde Kadın” Sanat Tarihi Dergisi, S. XVII/I. Nisan (2008) s. 55-75.
• Roux J.P. Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev.A. Kazancıgil), İşaret Yay. İstanbul 1994.
• Samanian, Samad - Pardis, Bahmani, “Studyıng The Identıty Of Nıshapur Durıng The Fırst Few Centurıes Of The Islamıc Era Through The Desıgn Of The Hou- sehold Items: Wıth An Emphasıs On The Symbolıc And Mythıcal Symbols Of Ancıent Iran, Sample: Household Earthenware Belongıng To The Early Isla- mıc Era To The Fitft Century AH”, Armanshahr Architecture & Urban Development, Spring-Summer Vol.5, No.10, (2013), s. 1-14.
• Sciau, Philippe - Philippe, Gaudeau, “Ceramics in art and Archaeology: A Review of the Materials Science Aspects”, European Phsyical Journal, 88(5), (2015), s. 1-11.
• Sevim, Sıdıka Sibel, Seramik Dekorları, Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yay., Eskişehir 2003.
• Tizgöl, Kemal, Sanatta Minimalizm ve Günümüz Seramik Sanatına Yansımaları, Basılmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir 2008.
• The Fitzwilliam Museum, http://www.fi tzmuseum.cam.ac.uk, Erişim Tarih Dilimi: Nisan 2015 - Ağustos 2015.
• The Metropolitan Museum of Art, http://www.metmuseum.org, Erişim Tarih Dili- mi: Kasım 2014-Ağustos 2015.
• The Smithsonian’s Museum of Asian Art - Freer Sackler, http://www.asia.si.edu, Eri- şim Tarih Dilimi: Mart 2015 - Kasım 2015.
• Uslu, Recep, Selçuklu Topraklarında Müzik (Hoca Ahmed Yesevi’den Hz.Mevlana’ya) Konya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Konya 2011.
• Victoria & Albert Museum. http://www.vam.ac.uk. Erişim Tarihi: Aralık 2014 - Eylül 2015.
• Vural, Feyzan Göher - Timur Vural, “Büyük Uygur Devleti Döneminde Arp Çalgısı”, Turan-Sam, C.5, S.17, Kış (2013), s. 25-30.
• Waugh, Daniel C. , “Arts of the Islamic World in the Louvre: Experiencing the New Galleries”, Featured Museum, (2012), s. 99-106.