Osmanlı Diyarbakır’ında Kelekçilerin Örgütlenme Yapısı ve İlişki Ağları

Yıl 2021, , 95 - 133, 16.04.2021

Fasih Dinç

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.95

Öz

Keçi veya koyun tulumlarının şişirilmesi ve üzerlerine keresteden platformların eklenmesiyle yapılan kelek, Osmanlı dönemi boyunca Dicle Nehri’nin DiyarbakırMusul arası kısmında hem nakliyat hem de ulaşımda kullanılan yegâne vasıta olmuştur. Diyarbakır ve çevresinde üretilen mal ve eşya, kelek vasıtasıyla Irak pazarlarına, oradan da uluslararası pazarlara taşınmıştır. Şehir ticareti ve ulaşımındaki etkin rolüne dayalı olarak, kelek imâl eden ve onu nehir yolunda kullanan kelekçiler, şehrin iktisadi örgütlenmesinin önemli bileşenlerinden biri hâline gelmiştir. Dicle’nin Musul’a kadar olan kısmının topoğrafyası ve sığ debisinin kelek dışında başka bir vasıtaya imkân tanımaması kelekçiliği, bu bölgeyle sınırlı bir mesleğe dönüştürmüştür. Böylece kelekçilik, Osmanlı Devleti’nin esnaf birliklerinin belli ilkelere bağlı olarak işleyen yapısına Diyarbakır bölgesine münhasır bir meslek olarak dâhil olmuştur. Mesleki anlamda kelekçiliğin örgütsel yapısı ve bu yapıdan kaynaklı ilişkiler ağına dâir çalışma eksikliği, bu konuya yönelmemizi sağlamıştır. Söz konusu eksikliği gidermek amacıyla hazırladığımız bu çalışmada, kelekçilik mesleğine ve loncasına yönelik detaylı bilgiler sunulmaktadır. Çalışmada, Osmanlı Arşivi ve Diyarbakır Şer’iye Sicillerinin 18. yüzyıl ile 19. yüzyılın ilk yarısına ait verilerinden hareketle, Osmanlı Dönemi’nde Diyarbakır ekonomisinin önemli bir iş kolu olan kelekçiliğin örgütlenme biçimi ve işleyiş düzeni incelenmiştir. Bu çerçevede mesleki örgütlenmenin işleyişinde kelekçilerin devlet ve esnaf örgütleriyle kurduğu ilişki ağları tespit edilerek söz konusu ilişkinin yapısı çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Osmanlı, kelekçiler, kelek, lonca

Organizational Structure and Relationship Networks of Kelek Raftsmen in the Ottoman Diyarbakır

Öz

Kelek, an ancient type of raft, made of timber and wooden frames laid upon inflated goatskins, had been the sole vehicle of transportation and carrying in the Diyarbakır-Mosul part of the Tigris River during the Ottoman period. The goods and commodities produced in Diyarbakır and its surroundings got into Iraqi markets by means of keleks and from there to international markets. In addition to commodities, the utilization of kelek also in passenger transportation has made the kelek raftsmen, who manufactured and used kelek on the river road, an important component of the economic organization of the city. In the professional sense, the organizational structure of kelek raftsmen and the lack of study on the network of relationships stemming from this structure have led us to address this issue. This study, which we prepared in order to fill the deficiency in question, gives detailed information based on documents related to the profession of kelek raftsmen. Based on the data collected from the Ottoman Archives and Diyarbakır Court Records, this study examines the organizational structure and functioning order of kelek raftsmen, which was an important business line of the economy of Diyarbakir in the Ottoman period. In this framework and within the context of functioning of their professional organization, the relationship networks established by kelek raftsmen with the state and other craftsman’s organizations were determined and the structure of these relationships were tried to be analyzed.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Ottoman, kelek raftsmen, kelek, guilds

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Ali Emiri Tasnifi I. Mahmud (AE. SMHD. I): 202/15996.
• Sadaret Deavi Evrakı (A. MKT. DV): 136/2.
• Cevdet Belediye (C. BLD): 16/777.
• Cevdet Maliye (C. ML): 753/30679.
• Cevdet Nafia (C. NF): 52/2571; 16 /777
• Cevdet Tımar (C. TZ): 1/46.
• Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR): 224/63, 429/23.
• Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Müteferrik (DH. TMIK. M):187/18.
• Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL): 752/44.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): 1469/20.
• Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), 7/12; 9/34.
• Sadaret Defterleri (A.).d), 990.
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 3227/241972.
• Şer’iye Sicilleri
• Diyarbekir Şer’iye Sicilleri Amid Mahkemesi (DŞS), haz. Mehmet Yahya OkutanMümin Yıldıztaş-Rasim Erol-Sabri Atay-Salih Kahriman, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları Yayın No: 26, Diyarbakır 2014.
• 2. CİLT DŞS, d. 3712, h. 112; 173; 213; 229; 231; 245; 250. DŞS, d. 3709, h. 39; 232.
• 3. CİLT DŞS, d. 3754, h. 96; 167; 229.
• 5.CİLT DŞS, d.3753, h. 75. DŞS, d. 3748, h. 36; 37. DŞS, d. 3743, h. 36; 37; 97.
• 7. CİLT DŞS, d. 3698, h. 42; 80. DŞS, d. 3798, h. 95.
• 8. CİLT DŞS, d.3787, h. 8. DŞS, d. 3750, h. 83.
• 9. CİLT DŞS, d. 3685, h. 84. DŞS, d. 3745, h. 34.
• Ahkâm Defterleri
• Diyarbekir Ahkâm Defterleri (DAD), Haz. Yaşar Zorlu-Mehmet Yahya OkutanMümin Yıldıztaş-Rasim Erol-Sabri Atay-Salih Kahriman, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları
• 1. CİLT DAD, d. 1, h. 184.
• 2. CİLT DAD, d.2, h. 531.
• 3.CİLT DAD, d. 3, h. 48.
• Gazeteler
• Diyarbekir (Vilayet) Gazetesi
• Salnameler
• Salname-i Vilayet 1318, Diyarbekir Vilayet Matbaası, Def ’a 17.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ali Bey, Dicle’de Kelekle Bir Yolculuk (İstanbul’dan Bağdad’a ve Hindistan’a) Min Sene 1300 İlâ 1304, Büke Yayınları, İstanbul 2003.
• Anonim, İstanbul’dan Bağdat’a Mektuplarla Bir Anadolu ve Ortadoğu Seyahati 1892, haz. Ömer Hakan Özalp, İşaret Yayınları, İstanbul 2018.
• Baer, Gabriel, “Monopolies and Restrictive Practices of Turkish Guilds”, Journal of the Ekonomic and Social History of the Orient, Vol. 13/2 (Apr. 1970), s. 145-165.
• Bell, Gertrude L, Mezopotamya’da 1915-1920 Sivil Yönetimi, Yaba Yayınları, İstanbul 2004.
• Casson, Lionel, Antik Çağda Denizcilik ve Gemiler, çev. Gürkan Ergin, Hommer Kitabevi, İstanbul 2002.
• Danışyar, Cemşid, Ferhengname-i Parisi Arya, Müessese-i Ferheng Merdum, Tahran 1386.
• Dinç, Fasih, “Osmanlı Diyarbakır’ında Keleğin Yapımı ve Kullanımı”, Osmanlı’dan Günümüze Diyarbakır, ed. İbrahim Özçoşar, Mustafa Öztürk, Ali Karakaş, Ziya Polat, Ensar Neşriyat, İstanbul 2018, s. 61-100.
• Evliya Çelebi, Seyâhatnâme, C. 2, Yay. Haz. Seyit Ali Kahraman, TTK, Ankara 2013.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, çev. Emine Sonnur Özcan, Doğubatı Yayınları, İstanbul 2006.
• Genç, Mehmet, “Osmanlı Esnafı ve Devlet”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2007, s.293-307.
• Göyünç, Nejat, “Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, Belleten, C LXV/S. 243, s. 655-660.
• Göyünç, Nejat, “Diyarbekir Beylerbeyliği’nin İlk İdari Taksimatı” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 23, (1969), s. 23-34.
• Issawi, Charles, The Economic History of Turkey, The University of Chicago Press, Chicago 1980.
• İbn Manzûr Ebu’l-Fazl Cemâluddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali, Lisânu’l-ʻArab, Nşr. Yâsir Süleyman-Mecdî Fethi, Dâru’t-Tevfîkiyyeti li’t-Turâs, C VIII, Kahire 2009.
• Kafadar, Cemal, Kim var imiş biz burada yoğ iken Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun, Metis Yayınları, İstanbul 2017.
• Korkusuz, M. Şefik, Seyahatnamelerde Diyarbekir, Kent Yayınları, İstanbul 2003.
• Master, Bruce, Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918 Sosyal ve Kültürel Bir Tarih, çev. Feray Çoşkun, Doğan Kitap, İstanbul 2017.
• Orhonlu, Cengiz-Işıksal, Turgut, “Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Yapılan Araştırmalar, Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, Tarih Dergisi, XIII/1963, s. 77-102.
• Öğün, Tuncay-Başı, Halit, “Dicle-Fırat’ta Geleneksel Nehir Taşımacılığı ve I. Dünya Savaşında Irak Cephesinde Kullanımı”, History Studies, Vol. 8/3, September 2016, s. 83-109.
• Özcoşar, İbrahim, “Şehir ve Eşraf: Osmanlı Diyarbekir’inde Eşraf ”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S. 53 Bahar 2014, s. 127-144.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, İstanbul 1993.
• Quataert, Donald, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
• Salzmann, Ariel, Modern Devleti Yeniden Düşünmek Osmanlı Ancien Regime’i, çev. Ayşe Özdemir, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
• Streck, M, “Kelek”, İslam Ansiklopedisi, C 6, MEB Yayınları, 1997, s. 550-552.
• Tepeyran, Ebubekir Hazım, Canlı Tarihler, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1944.
• Toprak, Zafer, “İktisat Tarihi”, Türkiye Tarihi Osmanlı Devleti 1600-1908, C 3, Yayın Yönetmeni Sina Akşin, Cem Yayınları, İstanbul 2000, s. 217-271.
• Yeşilbaş, Evindar, Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi Ticaret Mimarisi, Kalkınma Bakanlığı GAP Yayınları, Ankara 2016.
• Yı, Eunjeong, 17. Yüzyıl İstanbul’unda Lonca Dinamikleri, çev. Barış Zeren, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2018.
• Yılmazçelik, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), TTK, Ankara 1995.
• Yılmazçelik, İbrahim, Osmanlı Döneminde Diyarbakır Üzerine Bazı Tespitler ve Diyarbakır Şer’iyye Sicilleri (Katalog ve Fihristleri), Hiper Yayınları, İstanbul 2019.
• www. sites.google.com/site/tekyeli, erişim tarihi: 17/07/2019