İlim-Kılıç-Kalem: Osmanlı Kamu Personeli Rejiminde Üçlü İşlevsel Ayrışma

Yıl 2008, Cilt: 72 Sayı: 263, 95 - 122, 01.04.2008

Cenk Reyhan

https://doi.org/10.37879/belleten.2008.95

Öz

Osmanlı bürokratik yapısı ile ilgili incelemelerde yoğun bir “Weber etkisi” kendini hissettirmektedir. Weber’in (ve Weberyen Eisenstadt’ın) “patrimonyalizm” tiplemesinden beslenen yaklaşım tarzlarının Türkiye’de önde gelen temsilcilerinden Metin Heper, rasyonalizmi merkez olarak algılayıp, onun öncesi ve sonrasına göre Osmanlı/Türk bürokratik evrim süreçleri/tipleri üretir(1). Bu bürokratik evrim tipinde, henüz küçük bir beylik olan ve onun ihtiyaçlarını karşılayabilen “patrimonyal bürokrasi”den başlanıp, daha gelişmiş bir devletin ihtiyaçlarını karşılamaya ancak muktedir olabilecek “rasyonel bürokrasi tipi”ne geçilmiş ve en son aşamada modern devletin, dünyevî ve laik ihtiyaçlarını karşılayabilecek “rasyonel-üretken bürokratik tip”e ulaşılmıştır. Aynı yaklaşım modelinin temsilcisi Şerif Mardin’e göre, “İmparatorluğun toplumsal özelliklerini iyi anlatan bir şema “patrimonyal bürokrasi” adı verilen topluluk türüdür. Türkiye’de kuruluşundan az sonra Batıdaki feodalizmin aksine, “patrimonyal” ilkeler ağır basmakta idi(2).

Anahtar Kelimeler

İlim, Kılıç, Kalem, Osmanlı

Science-Sword-Bureau: Ternary Functional Differentiaton in Ottoman Public Personnel Regime

Öz

According to Weberian-orientalist typology, there is no rationality in the East, and so, there is no rational bureaucracy also. It may be said that, since, the non-existing structure has been defined and the existing structure would be named as patrimonial bureaucracy. Hence, the comparisons build question formulated as arguments and phenomenons which are used for modern times of West can be found or not in Ottoman. In this study, we will try to analyse the "ternary-functional differentiation" found in Ottoman personnel regime. In doing this, we stiuate this differentiation as sub-cluster of Ottoman bureaucratic structure in general. By this way, it will be possible to escape from the false assessments declaring that in Ottoman history, there couldn't be found such notions as rattionality, public service which is seen as predecessor of modern national state. In this context, after a general overwiev on studies on Ottoman bureaucratic structure, we analyse this ternary functional differentiation (İlmiyye-kalemiyye-seyfiyye) with refernce to Sultan Fatih Mehmet's Law on state organization.

Anahtar Kelimeler

Science, Sword, Bureau, Ottoman

Kaynakça

• rkiye’nin İçtimaî ve İktisadî Tarihi (1453-1559), Cem Yay., Anka- ra, 1995, c. II.
• Sina Akşin; “Osmanlı-Türk Toplumundaki S
• ınıf Yapısı Üzerine Bir Deneme”
• Toplum ve Bilim, Yaz, 1977, sayı 2, s. 31-46.
• Ömer Lütfi Barkan; “Kanun-nâme Maddesi”. İslam Ansiklopedisi, MEB. Yay.
• Niyazi Berkes; “Türkiye’de Çağdaşlaşma Olgusu”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi
• rsin Kalaycıoğlu-Ali Yaşar Sarıbay), Beta Yay., İstanbul, 1986, s. 137- (Ed. E 158. İsmail Hami D
• anişmend; İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, MEB. Yay., İstanbul
• Suraiya Faroqhi; Osmanlı Tarihi Nasıl İncele
• nir: Kaynaklara Giriş (Çev. Zeynep
• Carter V. Findley; Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Refor
• m: Bâbıâli (1789-1922) (Çev.
• Latif Boyacı-İzzet Akyol), İz Yay., İstanbul, 1994. _____; Kalemiyeden Mülkiyeye: Osmanlı Memurlarının
• Toplumsal Tarihi (Çev. Gül
• Cornell H. Fleischer; Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanl
• ı Aydın ve Bürokratı, (Çev.
• Ayla Ortaç), Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 1996. H.A.R. Gibb-Harold Bowen; Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in t
• he Near East, c. I-II, London, New
• Halil İnalcık; “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî Sultanî Hukuk
• ve Fatih’in Kanunla
• rı”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, No 2, Haziran, 1958, s. 103-126.
• _____; Centralization and Decentralization in the Ottoman Administration”
• entury Islamic History (Ed. T. Naff-R. Owen) Illionis Un.
• Studies in Eighteenth C
• Press, 1977, s. 27-52. _____; “Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi” (Çe
• v. Mehmet Özden-Fahri Unan)
• _____; “Sultanizm Üzerine Yorumlar: Max Weber’in Osmanlı Siyasal Sistemi Tip
• Akagündüz), 1994, sayı: 7, s. 5-27. _____; “Türk Devletlerinde Sivil Kanun Geleneği”, Türkiye Günlüğü, sayı 58, Ka- sım-Aralık 1999, s. 5-11. _____; Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600), (Çev. Ruşen Sezer), Yapı
• Kredi Yay., İstanbul, 2004. _____; Reis-ül-küttab Maddesi, İslam Ansiklopedisi, MEB. Yay. Rifa’at Ali Abou-el-Haj; Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı
• İmparatorluğu, (Çev. Oktay Özel, Canay Şahin), İmge Yayınları, Ankara, 2000. Ümit Hassan; Osmanlı: Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeoloji’ye, İletişim Yay.
• İstanbul, 2002. Metin Heper: Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme, Siyaset Sosyo
• lojisi Bakımından Bir İnceleme, Boğaziçi Üni. Yay., İstanbul, 1977. Mehmet İpşirli; “Osmanlı Devlet Teşkilâtı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I
• (Ed. E. İhsanoğlu), IRCICA, İstanbul, 1994, s. 139-282. Norman Itzkowitz; “Eighteenth and Nineteenth Centuries”, Studia Islamica, 1974, 16, s. 73-94. “Kanunname-i Âli-i Osman”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası İlavesi, İstanbul, 1335. Mehmed Fuad Köprülü; Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Akçağ
• Yay., Ankara, 2004. Metin Kunt; Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi
• Boğaziçi Üni. Yay., İst, 1978. Albert Howe Lybyer; Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğu’nun
• Yönetimi (Çev. Seçkin Cılızoğlu), Seçkin Yay., İstanbul, 1987. Şerif Mardin; “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk”, Türkiye’de Toplum ve
• Siyaset: Makaleler I, (Der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder), İletişim, Yay.
• İstanbul, 1991, s.175-207. Jozef Matuz; Das Kanzleiwesen des Sultan Süleymans des Prächtigen, Wiesbaden, 1974. Ahmet Mumcu; Divan-ı Hümayun, Birey ve Toplum Yay., Ankara, 1986. Mustafa Naima Efendi; Naima Tarihi, (Haz. Zuhuri Danışman), c. I. İstanbul, 1967. Sıddık Sami Onar; “İdare İlmi ve İdare Hukuku Bakımından Türkiye’nin İdarî ve
• Hukukî Bünyesinin Geçirdiği İstihaleler ve Bugünkü Durum”, Türkiye’de Kamu
• Yönetimi, Burhan Aykaç, Şenol Durgun, Hüseyin Yayman (Der.), Yargı Yay.
• Ankara, 2003, s. 3-34. İlber Ortaylı; Türk İdare Tarihi, TODAİE Yay., Ankara, 1978. İlber Ortaylı; “Osmanlı Devleti’nde Laiklik Hareketleri Üzerine”, Türk Siyasal Ha- yatının Gelişimi, (Ed. Ersin Kalaycıoğlu-Ali Yaşar Sarıbay), Beta Yay., İstanbul
• s.159-170. İlber Ortaylı; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yay., İstanbul, 1995. Cenk Reyhan; “Taşranın Osmanlı-Türk Siyasal Hayatına Etkisi: Bir Açıklama
• Modeli”, Toplum ve Bilim, Kış, 1999-2000, sayı 83, s. 267-291. _____; “Türkiye’de Modernleşmenin Kökenleri: Kalemiyye Sınıfı”, Amme İdaresi
• Dergisi, c. 31/4, 1998, s. 3-16. Stanford Shaw; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye Tarihi (Çev. Mehmet
• Harmancı). c. I. E. Yay., İstanbul, 1992. Tevkiî Abdurrahman Paşa; “Osmanlı Kanunnameleri”, Millî Tetebbular Mecmuası
• c. I, sayı. 3, 1331. İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara, 1988. _____; Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK Yay., Ankara, 1998. Yaşar Yücel; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet)
• Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXXVIII, 152, s. 657-708. _____; “XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İdarî Yapısında Taşra Ümerasının Yerine
• Dair Düşünceler”, Belleten, XLI, 163, s. 495-506.