XVI. Century Waqf of Salonika: the Institutions of the Waqf of Yakub Pasha and his Endowments

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 299, 135 - 202, 27.04.2020

Meral Bayrak Ferlibaş

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.135

Öz

Yakub Pasha, one of the viziers of Bayezid II, is known to have had a mosque, a derwish lodge and a fountain constructed in the centrum of Salonika in the early
XVI. century and founded a religious foundation, together with numerous books donated, possibly to establish a library affiliated with the latter. These works of waqf,
which are told to have been constructed in the district of “Bayır” according to the foundation charter, expanded over time so as to include an “imaret”, the continuation
of whose services soon became a priority for the waqf. Yakub Pasha, in order to guarantee the continuation of the services of the institutions of the waqf, endowed a predominantly non-muslim village called Maruda/ Karoye and a big house and donated a good deal of moveables wchich were intended to turn into cash and invest in estates as a source of income for the waqf. Later on, another muslim village called Virlanova/Virlaniç and numerous households and shops were added to the sources of income of the waqf. The taxes of the villagers, the rents and the amounts paid for title deeds assured the continouity of the services, which involved the payment of the salaries of the staff and the financing of all kind of expenditures associated with waqf institutions. This research, based on the foundation charter of the waqf, makes use of certain archival materials and reviews the state of the waqf through the XVIth century. The life of the waqf, actually, lasted longer and, throughout the Ottoman sovereignity in Salonika, its sources of income and the services of the waqf institutions were maintaind in line with the stipulations of the endowment.

Anahtar Kelimeler

Waqf, Yakub Pasha, Salonika, Maruda/Karoye, Virlanova/Virlaniç/Virlançe

Selanik’teki XVI. Yüzyıla Ait Vakıflardan Biri: Yakub Paşa’nın Vakıf Eserleri ve Vakfettikleri

Öz

II. Bayezid dönemi vezirlerinden olan Yakub Paşa, XVI. yüzyıl başlarında Selanik merkezde cami, zaviye ve çeşme inşa ettirerek bir vakıf kurmuş ayrıca -muhtemelen
bir zaviye kütüphanesi oluşturmak amacıyla- çok sayıda kitap bağışlamıştır. Vakfiyede Bayır Mahallesi’nde yaptırıldığı ifade edilen bu vakıf eserlere zamanla bir
imaret de dahil olmuş, imaretin hizmetini devam ettirmesini sağlamak neredeyse vakfın birincil gayesi haline gelmiştir. Paşa bu vakıf eserlerin faaliyetlerini sürdürebilmesi için nüfusunun büyük kısmının gayrimüslim olduğu Maruda/Karoye isimli bir köy ile büyük bir ev bağışlamış, satılarak elde edilen parayla vakfa gelir sağlayacak mülk alınması şartıyla ayrıca çok sayıda menkul vakfetmiştir. Bu gayrimenkullerden başka Virlanova/Virlaniç adındaki bir Müslüman köyü ile çok sayıda hane ve dükkan sonradan vakfın gelir kaynakları arasına katılmıştır. Köylerden alınan vergiler ve diğer taşınmazların kiralarıyla zemin gelirleri, vakfın kesintisiz hizmet vermesini sağlamış, vakıf çalışanlarının ücretleri ve kurumlar için yapılan tüm harcamalar bu gelirlerden karşılanmıştır. Vakfiyenin esas alındığı çalışmada, bazı arşiv materyaline dayanarak vakfın XVI. yüzyılı değerlendirilmiş, verilen bilgiler bu dönemle sınırlandırılmıştır. Aslında vakıf uzun ömürlü olmuş, Selanik’te Osmanlı egemenliği boyunca hayrâtını ve akarâtını koruyarak kuruluş amacı doğrultusunda hizmet sunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Yakup Paşa, Selanik, Maruda/Karoye, Virlanova/Virlaniç/Virlançe

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Tahrir Defteri (TD), nr.403, s.982, 1008-1010; nr.723, s.913.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA), d., nr.3520, vr.1b-4a; nr.8378, vr.1b-2a.
• BOA,Yıldız Sadâret Resmî Maruzât (Y.A.RES), 150/27.
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), Evkaf Defteri (EV. d.), nr.553, vr.36a.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA), d., nr.7090.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Vakfiye Defteri, nr.740, s.305-312; nr.740, s.313.
• VGMA, VGM.Defter, nr.632, s.482-483; nr.00779.00074, s.137-139; nr.02650.00006, s.13; nr.02650.00040, s.82; nr.02978.00009, s.12; nr.02978.00050, s.99; nr.05328.00007, s.8; nr.05328.00061, s.116; nr.05328.00100, s.194.
• VGMA, Evkaf Zimmet Halifeliği (EV.ZMT), 00078.00169, vr.1b.
• VGMA, BOA, Evkaf Muhasebe Kalemi (EV.MH), 01440.00326; 01440.00328; 01440.00358; 01440.00360.
• 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri (937/1530) Dizin ve Tıpkıbasım, c.I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2003.
• Anastassiadou, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912), çev. Işık Ergüden, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman -F. Giese Neşri-, haz. Nihat Azamat, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1992.
• Âşık Mehmed, Menâzırü'l-Avâlim, haz. Mahmut Ak, c.III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa'da Osmanlı Mimârî Eserleri Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, c.IV, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1982.
• Balkanlar'da Osmanlı Vakıfları Vakfiyeler Yunanistan, ed. Halit Eren, haz. Halit Eren-Mustafa Oğuz-Zekai Mete, c.3, 5, IRCICA Yayını, İstanbul 2017.
• Berki, Ali Himmet, Istılah ve Tâbirler, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1966.
• Cezar, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarihi, c.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
• Çağatay, Neşet, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.V, S.V (1947), s.483-511.
• Dimitriadis, Vassilis, "Via Egnatia Üzerindeki Vakıflar", Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), ed. Elizabeth A. Zachariadou, çev. Özden Arıkan, Ela Güntekin, Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s.92-104.
• Emecen, Feridun, "Çift Resmi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), c.8, İstanbul 1993, s.309-310.
• Erdoğan, Nevnihal, vd., Kültür Köprüleri Selanik ve Kavala Bölgesindeki Osmanlı-Türk Mimari Mirası, c.1, KÜV Yayınları, İstanbul 2016.
• Eyice, Semavi, "Yunanistan'da Türk Mimarî Eserleri", İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, c.XI (1954), s.157-182. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/172673. (Erişim Tarihi: 13.01.2019).
• Gençer, Ceylan İrem, 1840-1912 Yılları Arasında İzmir ve Selanik'teki Kentsel ve Mimari Değişim, İstanbul Teknik Üniversitesi, Aralık 2012, s.337, (Basılmamış Doktora Tezi).
• Gökbilgin, M. Tayyib, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, İşaret Yayınları, İstanbul 2007.
• Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), haz. Necdet Öztürk, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991.
• Hekimoglou, Evanghelos, "Some Notes on the Muslim Vakfs in Ottoman Thessaloniki (Selânik)", Defteroloji Heath Lowry Armağanı Türklük Bilgisi Araştırmaları, yay. Cemal Kafadar-Gönül A. Tekin, c.40 (Aralık 2013), s.151-168.
• Hoca Sadettin, Tacü't-Tevarih, haz. İsmet Parmaksızoğlu, c.III, IV, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• İbn Kemâl, Tevârîh-i Âl-i Osmân VIII. Defter (Transkripsiyon), haz. Ahmet Uğur, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• İnalcık, Halil, "Osmanlılar'da Raiyyet Rüsûmu I", Belleten, c.XXIII, S.92 (1959), s.575-610.
• Kallek, Cengiz, "Kantar", TDVİA, c.24, İstanbul 2001, s.317-320.
• Kiel, Machiel, "Selânik", TDVİA, c.36, İstanbul 2009, s.352-357.
• Köksal, Osman, "Osmanlı Sosyokültürel Hayatının Teneffüs ve Tenevvür Mekânları: Son Devir Selanik Tekkeleri Üzerine Bir Değerlendirme", Osmanlı Dönemi Balkanlar'da Gündelik Hayat, ed. Zafer Gölen-Abidin Temizer, Gece Kitaplığı, Ankara 2018, s.99-128.
• Mazower, Mark, Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler, 1430-1950, çev. Gül Çağalı Güven, Alfa Basım Yayım, İstanbul 2013.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, haz. Nuri Akbayar, c.5, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi, haz. Atsız, Tercüman Yayını, İstanbul 1972.