Ortaçağ İslam Dünyasında Dokuma Sanayi

Yıl 2000, Cilt: 64 Sayı: 241, 749 - 826, 20.12.2000

Abdülhalik Bakır

https://doi.org/10.37879/belleten.2000.749

Öz

Dokuma sanayi, insanlık tarihi kadar eski bir sanayi dalıdır. Zira giyim-kuşam ihtiyacı insanların hayatlarını sağlıklı bir biçimde sürdürmeleri için gerekli olan yeme, giyinme ve barınma ihtiyaçlarından birini teşkil etmektedir. Arkeolojik çalışmalar, dokuma sanayinin çok eski devirlere kadar uzandığını ortaya koymuştur. Bunlardan birisi de sanayi dalında çalışan birçok dokuma işçisinin adlarını ve bu işçilerin meslekleri ile ilgili bilgileri kapsayan Asurlular dönemine ait tabletlerde Sargon devrine dair Akad dili ile yazılmış kitabelerdir. Bu tablet ve kitabelerde dokuma sanayinde çalışan işçilerle, Asur kraliyet ailesi fertleri arasındaki ilişkiler hakkında bilgilere rastlandığı gibi, o devirde faaliyet gösteren dokuma atölyeleri ve özel dokuma fabrikaları ile ilgili geniş malumat verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, İslam Dünyası, Dokuma Sanayi, Tarih, Arkeoloji

Textile Manufacturing in the Medieval Islamic World

Öz

Clothing has been known since antiquity as one of the basic necessities of human life. At first, humankind made clothing from sheep's wool and goat and camel hair and eventually from substances, like flax, silk fiber and cotton, and significant progress was marked. Simple clothing was characteristic of the era of the Prophet Muhammed and the first four caliphs while, in subsequent periods, demand arose for garments of fine woven fabric and ornamentation, to which may be attributed the reason for the growth in importance of the weaving sector. Throughout the medieval period, the weaving industry exhibited constant growth and in time became not only an active sector of employment, but it also gave rise to the textile trade in a number of cities. As a result of all these developments, Turkestan, Asia Minor, Persia, Azerbaijan, Armenia, Iraq, Syria, Yemen, Egypt and Andalusia each became known for excellence in the production of certain precious and ornamented fabrics peculiar to their locale. Carpet weaving, which formed the textile sector without rival in the Middle East and which, in the medieval period, underwent development particularly in Turkestan, Asia Minor, Persia, Azerbaijan, Iraq, Egypt and Andalus-places where fine carpets were woven in thousands of ateliers and exported. In addition, we should also recall that the manufacture of woven rush mats and rope advanced by great strides in the Islamic world. Those countries lacking competitors in this sphere in the medieval period were Lebanon, Palestine, Persia, Egypt, and India. As for the dying industry, the various fabrics and carpets manufactured in the weaver's ateliers in the medieval period were dyed with natural dyes obtained from plants; but, at the same time, certain mineral and animal dyes were also employed. Control over subterfuges executed in all branches of the textile industry was in the hands of the market inspectors appointed by the government, and any weavers who displayed shoddy practices were at once issued warnings, fines, revocations of permission to engage in trade and public display of their defective goods.

Anahtar Kelimeler

Medieval, Islamic World, Textile Manufacturing, History, Archaeology

Kaynakça

• A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, (Çev. Hasan Eren), Ankara, 1992.
• Abdülaziz Dûrî, İslam İktisat Tarihine Giriş, (Çev. Sabri Orman), İstanbul, 1991.
• Abdulhalik Bakır, Hz. Ali Dönemi, Ankara, 1991.
• Abdulmun'im Sultan, el-Mücteme'u'l Mısri fî'l-Asri'l-Fatımî, Kahire, 1980.
• Adem Metz, el-Hadâratu'l-İslamiyye fî'l-Karni'r-Râbi' el-Hicri, (Arp. Trc. M. Ebu Ride), Beyrut, 1967.
• A. Engin Beksaç, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Endülüs Mad. , c. XI, İstanbul, 1995.
• Afetinan, Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, 1992.
• Ahmed b. Hanbel, Müsned, İstanbul, 1992.
• Ahmed Muhtar el-İbadî, Fi Tarihi'l-Mağrib ve'l-Endelüs, Beyrut, (Trz.).
• Ahmed Muhtar el-İbadî-Abdulaziz Salim, Tarihu'l-Bahriyyeti'l-İslamiyye, Beyrut, 1991.
• Ahmed eş-Şamî, el-İlakâtu't-Ticâriyye Beyne Düveli'l-Halîc ve Buldânu'ş-Şarki'l Aksâ ve Eserü zâlike fi Ba'di'l- Cevânibi'l-Hadâriyye fi'l-Usûri'l-Vustâ, el-Müerrihu'l Arabi, S. 12, Bağdat, 1980.
• Ahmed Şukri el-Alûsî, Nihâyetu'l-Ereb fi Ma'rifeti Ahvâli'l-Arab, Beyrut, (Trz.).
• Ahmed Salih el-Ali, et-Tanzimâtu'l-İçtimâiyye ve'l-İktisâdiyye fî'l-Basra fi'l-Karni'l-Evvel el-Hicri, Bağdat, 1953.
• Ali Mazaherî, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev. Bahriye Üçok), İstanbul, 1972.
• Andre Mıquel, İslam ve Medeniyeti (Çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş), Ankara, 1991.
• el-Asma'î, Tarihu'l-Arab Kable’l-Islam, (Thk. Muhammed Hasan Al-i Yasin), Bağdat, 1959.
• B. Zahoder, Selçuklu Devletinin Kuruluşu Sırasında Horasan, (Çev. İsmail Kaynak), Belleten, c. XIX, S. 73-76 (1955), s. 491-527.
• el-Belazurî, Fütûhü'l-Büldan, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara, 1987.
• el-Beyrunî, el-Cemâhir fi Ma'rifeti'l-Cevâhir, Beyrut, 1984.
• el-Buharî, Sahih, İstanbul, 1992.
• el-Cahız, Kitabu't-Tâc fi Ahlâki’l -Mülûk , (Thk. Ahmet Zeki Paşa) , Kahire, 1914.
• Cevad Ali, el-Mufassal fi Tarihi'l-Arab Kable'l-İslam, Bağdat, 1993.
• Claude Cahen, Osmanlılar'dan Önce Anadolu'da Türkler, (Çev: Yıldız Moran), İstanbul, 1979.
• Corci Zeydan, el-Arab Kable'l-İslam, Kahire, 1908.
• Corci Zeydan, Tarihu't-Temeddüni'l-İslami, Beyrut, 1967.
• ed-Dımaşkî, el-İşâre ilâ Mehâsini't-Ticâre, (Thk. el-Beşri eş-Şorbecî), İskenderiyye, 1977.
• Ebu Davud, Sünen, İstanbul, 1992.
• Ebu Yusuf, Kitâbu'l-Haraç, (Trc. Muhammed Ataullah, Sad. İsmail Kaya), Ankara, 1982.
• Faruk Sümer, Anadolu'daki Türk Halıcılık Tarihine Dair En Eski Bilgiler, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S. 32, İstanbul, 1984.
• Faysal es-Sâmir, Nahzatu't-Ticâreti'l Arabiyye fi'l- Usûri'l-Vustâ el-İslamiyye, el-Müerrihu'l-Arabi, S.17, Bağdat, 1981.
• Habib el-Cünhânî, Devrü Umân fi Neş'eti't-Ticâreti'l-Alemiyye Hilâle'l-Asri'l-İslamiyyi'l-Evvel, el-Müerrihu'l-Arabi, S. 22, Bağdat, 1982.
• Halil Açıkgöz, Türkçe'de Halı ve Halıcılık Terimleri, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S. 32, İstanbul, 1984.
• el-Hemdanî, el-İklîl, (Thk. Oscar Löfgren), Leiden, 1954.
• Heyet, el-Irak fi't-Tarih, Bağdat, 1983.
• el-Himyerî, er-Ravzu'l-Mi'târ fî Haberi'l-Aktâr, Beyrut, (Trz.).
• İbn Abdi'l-Berr, el-İsti'âb fî Esmâi'l-Ashab, Beyrut, (Trz.).
• İbn Abdirabbih, el-İkdu'l-Ferîd, Beyrut, 1989.
• İbn Amr es-Sedûsî, Kitabu Hazfi mîn Nesebi Kureyş, Kahire, 1960.
• İbn Battuta, Rihlatu İbn Battuta, Mısır, 1938.
• İbn Bessâm, Nihâyetü'r-Rütbe fî Talabi'I-Hisbe, (Thk. Hüsamettin es-Samarrâ'î), Bağdat, 1968.
• İbn Cübeyr, Rihletü İbn Cübeyr, Bağdat, 1937.
• İbn Hacer, el-İsâbe fî Temyizi's-Sahâbe, Beyrut, (Trz.).
• İbn Haldun, Mukaddime, Bağdat, (Trz.), (Trk. Trc. Zakir Kadiri Ugan, İstanbul, 1991.)
• İbn Hişam, es-Sîretü'n-Nebeviyye, (Thk. Mustafa es-Sakka ve Arkadaşları), Beyrut, 1990.
• İbn Kuteybe, Uyûnu'l-Ahbâr, Kahire, 1925-1930.
• İbn Mâce, Sünen, İstanbul, 1992.
• İbn Manzur, Lisânu'l-Arab, Beyrut, 1990.
• İbn Rüste, el-A'lâku'n- Nefise, Leiden, 1891.
• İbn Sa'd, et-Tabakâtu'l -Kubrâ, Beyrut, (Trz.).
• İbnu'l-Fakîh, Muhtasar Kitâbu'l-Buldan, Leiden, 1302.
• İbnu'l-Mücâvir, Tarihü'l-Müstabsir, Leiden, 1951.
• İbn Teymiye, Bir İslam Kurumu Olarak Hisbe, (Çev. Vecdi Akyüz), İstanbul, 1989.
• İbnu't-Tıktaka, el-Fahri fi'l-Adâbi's-Sultâniyye ve'd-Düveli'l-İsIamiyye, Mısır, 1317.
• el-İbşihî, el-Müstatraf mîn Kulli Fennin Müstazraf, (Thk: Mufîd Muhammed Kamiha), Beyrut, 1986.
• el-İdrisî, Nüzhetü'l-Müştâk fi İhtirâki'l Afâk, Kahire, 1994.
• el-İsfahanî , Mehâsinu İsfahan , Tahran, 1933.
• İsmail Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991.
• İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1988.
• el-İstahrî, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, Leiden, 1927.
• el-Kazvinî, Asâru'l-Bilâd ve Ahbâru'l-İbâd, Beyrut, (Trz.).
• el-Kettanî, et-Terâtibul-İdâriyye (Çev. Ahmet Özel), İstanbul, (Trz.).
• Kudame b. Ca'fer, el-Harac ve Sinâ'ti'l-Kitâbe, (Thk. Muhammed Hüseyn ez-Zebidî), Bağdat, 1981.
• Komisyon, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, İstanbul, (Trz.).
• Lewis Ma'lûf, el-Muncid fî'l-Luğa ve'l-A'lâm , Beyrut, 1981.
• M. S. Dimand, el-Fünûnu'l-İslâmiyye, (Arp. Trc. Ahmed Muhammed İsa), Kahire, 1982.
• Mahmud Yasin Ahmed et-Tekritî, el-Eyyûbiyyûn fi Şimâli'ş-Şâm ve'l-Cezîre, Beyrut, 1981.
• Malik b. Enes, el-Muvatta, İstanbul, 1992.
• Marco Polo, Geziler Kitabı, (Çev. Ömer Güngören), İstanbul, 1985.
• el-Maverdî, el-Ehkâmu's-Sultâniyye ve'l- Vilâyâtu'd-Diniyye, Kahire, 1973.
• Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Alpaslan ve Zamanı), c. III, Ankara, 1992.
• Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları-1, Ankara, 1994.
• Mehmet Zeki Kuşoğlu, Resimli Ansiklopedik Türk Kuyumculuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1994.
• el-Mes'udî, Mürûcu'z-Zeheb ve Ma'âdinü'l-Cevher, (Thk. Kasım eş-Şemmâ'î er-Rifâ'î), Beyrut, 1981.
• Morice Lombard, el-Coğrafya et-Târihiyye lî'l-Alemi'l-İslamî hilâle'l-Kurûni'l-Erba'ati'l-Ulâ, (Çev. Abdurrahman Hamide), Dımaşk, (Trz ).
• Muhammed b. Ahmed b. Bessâm, Enisü'l-Celîs fi Ahbâr Tınnis, Bağdat, 1967.
• Muhammad Rashıd al-Feel, The Historical Geography of Iraq, Between the Mongolian And Ottoman Conquests, 1258-1534, Necef, 1965.
• Muhammed Abdulaziz Merzûk, ez-Zahrefetü'l-Mensûce fi'l-Akmişeti'l-Fâtımiyye, Kahire, 1942
• el-Mukaddesî, Ahsenü't-Tekâsîm fi Ma'rifeti'l Ekâlîm, Leiden, 1904.
• Mustafa Fayda, İslamiyetin Güney Arabistan'a Yayılışı, Ankara, 1982.
• Nasır Hüsrev, Sefernâme, (Çev.Abdülvahhab Terzi), İstanbul, 1950.
• Necdet Sevinç, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Düzeni, İstanbul, (Trz.).
• en-Nerşehî,Tarihu Buhara, (Thk. Emin Abdulmecid Bedevî-Nasrullah Mubeşşir Tırazî), Mısır , (Trz.).
• Neşet Çağatay, Yemende İran Hakimiyeti, Iran Şehinşahlığı'nın 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, Ankara, 1971.
• Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, 1993.
• Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyyeti, İstanbul, 1980.
• Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul, 1993.
• el-Ömerî, Mesâliku'l-Ebsâr fi Memâliki'l- Emsâr, Beyrut, 1986.
• Philip K. Hitti, İslam Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), İstanbul, 1989.
• R. B. Serjeant, Islamic Textiles-Meterial for a History up to the Mongol Conquest, Beirut 1972.
• Rıda Cevâd el-Haşimî, en-Neşâtu't-Ticârî el-Kadîm fi'l-Halîci'l-Arabi ve Asâruhu'l-Hadâriyye, el-Müerrihu'l-Arabi, S. 12, Bağdat, 1980.
• Rogers, Early Islamic Textiles, Brighton, 1983.
• Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, (Çev. Ömer Rıza Doğrul, Sad. Kâmil Doruk), İstanbul, 1993.
• Said, ed-Devecî, Sınâ'atu'l-Mavsil ve Ticâretühâ fi'I-Usûri'I-Vüstâ, Mecelletü Sumer, S. 7, Bağdat, 1951.
• Salah Hüseyn el-Ubeydî; Sunnâ'u'n-Nesîc fi'l-Asâri'l-Arabiyyeti'l-İslamiyye fi'I-Asri'l-Abbasî, el-Mevrid, c. XV, S. 1, Bağdat, 1986.
• S. Muhammed İmamüddin, Endülüs Siyasi Tarihi, (Çev: Yusuf Yazar), Ankara, 1990.
• Suad Mâhir, en-Nesîcü'l-İslâmî, Kahire, 1977.
• es-Suyutî, Tarihu'l-Hulefâ, Beyrut, (Trz.).
• es-Suyutî, Hüsnü'l-Muhâdare fî Ahbâr Mısır ve'l-Kahire, Mısır, 1321.
• Süphi Salih, İslam Mezhepleri ve Müesseseleri, (Çev: İbrahim Sarmış), İstanbul, 1983.
• Şemsettin Şimşek, Mensucat Öyküleri-Öykülerle Mensucat Tarihi, İstanbul, 1973.
• eş-Şeyzerî, Nihâyetü'r-Rütbe fî Talebi'l-Hisbe, (Çev. Abdullah Tunca), İstanbul, 1993.
• et-Taberî, Tarihu'l-Ümem ve'l-Mülûk, Kahire, 1939.
• et-Tirmizî, Sünen, İstanbul, 1992.
• Ureyb b. Sa'd el-Kurtubî, Sılatü Tarihi't-Taberî, İran, (Trz.).
• Yakut el-Hamevî, Mu'cemu'l-Buldan, Beyrut, (Trz.).
• Yâsîn İbrahim Ali el-Ca'ferî, el-Ya'kubî el-Müerrih ve'l Coğrafiyy, Bağdat, 1980.
• Zeki Muhammed Hasan, el-Fünûnu'l-İrâniyye fî'l-Asri'l-İslami, Kahire, 1946.
• Zeki Muhammed Hasan, Fünûnu'l-İslam , Kahire, 1948.