Edirne Selimiye Külliyesi’nde 1761-1762 Yıllarında Gerçekleştirilen Restorasyon Faaliyetleri

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 307, 929 - 968, 07.12.2022

Ekrem Batır Abdulkadir Dündar

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.929

Öz

Selimiye Camii ve Külliyesi (1568-1574), inşasından itibaren pek çok kez tamir ve onarım geçirmiş olmalıdır. Zira bu durum deprem, yangın, sel, savaş ve zaman gibi doğa ve insan kaynaklı etkenlerin kaçınılmaz bir sonucudur. Osmanlı mimarlığının en önemli temsilcilerinden biri olan Selimiye Camii ve Külliyesi’ne uygulanan restorasyonların mahiyetinin tespit edilmesi özgün niteliklerinin açığa çıkarılmasında büyük önem arz etmektedir. Bu makalede söz konusu uygulamalardan 1761-1762 yıllarında gerçekleştirilen onarım faaliyeti ele alınmıştır. Makale, tamir öncesi ve sonrasında ehl-i vukuf kimseler eliyle düzenlenen raporlara (Keşf-i Evvel, Keşf-i Sânî) dayanmaktadır. Raporların oluşturulma sürecini yansıtan bürokratik yazışmalar ve ödenek tahsisine dair hükümlerle beraber bu faaliyetin bütün yönleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu minvalde öncelikle Selimiye Külliyesi’nin mevcut durumu genel hatlarıyla ele alınarak Osmanlı döneminde onarım organizasyonunun nasıl şekillendiğine kısaca değinilmiş ve söz konusu arşiv belgeleri tanıtılmıştır. Ardından Keşf-i Evvel ve Keşf-i Sânî Defterleri ile tamir, onarım ve yenileme faaliyetleri ayrıntılı olarak incelenmiş ve belgelerin sunduğu veriler kapsayıcı bir şekilde değerlendirilmiştir. Bu çalışmayla 1761-1762 yılları arasında Selimiye Külliyesi’nde gerçekleştirilen restorasyonun süresi, maliyeti ve uygulama tekniği açığa çıkarılmış; geçmişten günümüze mimarlık terminolojisindeki bazı kavramların değişime uğradığı tespit edilmiş ve bugün tamamen ortadan kalkmış durumdaki külliye yapılarının türleri, konumları ve kısmen de mimari özellikleri ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarisi, Selimiye Camii ve Külliyesi, Keşf-i Evvel Defteri, Keşf-i Sânî Defteri, Tamir, Restorasyon, 18. Yüzyıl

The Restoration Works Carried out in Edirne Selimiye Complex in the Years 1761-1762

Öz

The Selimiye Complex (1568-1574) in Edirne must have been repaired and restored dozens of times since its construction. This is an inevitable result of natural and human-induced factors such as earthquake, fire, flood, war and time. Determining the nature of the restoration works in the Selimiye Complex, which is one of the most important representatives of Ottoman architecture is of great importance in revealing its original characteristics. In this article, the repair carried out in the years 1761-1762 is discussed. It is based on the reports (Keşf-i Evvel, Keşf-i Sânî) prepared by experts before and after the repair of buildings. In addition, the bureaucratic correspondence reflecting the preparation process of the reports and provisions regarding allocation of appropriations is examined. In this respect, first of all, the current situation of the Selimiye Complex is discussed in general terms; then, the repair organization in the Ottoman period is briefly investigated and the archival documents are introduced. Afterwards, Keşf-i Evvel and Keşf-i Sânî registers along with repair, restoration, and renewal activities in the Selimiye Complex are studied in detail and the data presented by the documents are evaluated comprehensively. With this article, the duration, cost and technique of the restoration carried out in the Selimiye Complex between 1761-1762 have been brought to light; it has been determined that some terms in architectural terminology have changed from past to present and the types, locations and partially architectural features of the structures that have completely disappeared today have been revealed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architecture, Selimiye Mosque and Complex, Keşf-i Evvel Register, Keşf-i Sânî Register, Repair, Restoration, 18. Century

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cengiz Bulut Özel Arşivi Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri Ahmed 3 (AE.SAMD.III), 82/8228.
• Cevdet Saray Mesalihi (C.SM), 21/1069.
• Evkâf Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d), 5318.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), 1491.
• Meşihat Şeriyye Sicilleri (MŞH.ŞSC.d) 4023; 4037.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Arşivi Kartpostallar Koleksiyonu, 5139.
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Sultan II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri Koleksiyonu, 90862/18.
• İnceleme ve Araştırma Eserler Abou-El-Haj, Rifa‘at Ali, 1703 İsyanı - Osmanlı Siyasasının Yapısı, çev. Çağdaş Sümer, Tan Kitabevi Yayınları, Ankara 2011.
• Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne 20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si, C 1/2, haz. Niyazi Adıgüzel-Raşit Gündoğdu, Trakya Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
• Ahunbay, Zeynep, “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları, Medreseler, Darulkurralar, Mektepler”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, ed. Sadi Bayram, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1988, s. 239-310.
• Ahunbay, Zeynep, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, YEM Yayın, İstanbul 2009. Arseven, Celâl Esad, Sanat Ansiklopedisi, C I, Maarif Matbaası, İstanbul 1943.
• Arseven, Celâl Esad, Sanat Ansiklopedisi, C III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1950.
• Arseven, Celâl Esad, Sanat Ansiklopedisi, C IV, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1975. Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Yayınevi, İstanbul 2004.
• Aydın, Remzi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Onarım Faaliyetleri: Kayseri Örneği, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2013.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi‘mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), C II, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1972.
• Birkan, Çelen (der. ve haz), Edirne Selimiye Camii, Vakıf İnşaat Restorasyon Yayınları, İstanbul 1990.
• Cengiz, Hasan Ali, 1752 Edirne Depremi (Zelzele-i Azîme), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2020.
• Çelik, Serpil, Süleymaniye Külliyesi Malzeme, Teknik ve Süreç, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2009.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Dua Kubbesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 9, İstanbul 1994, s. 539-540.
• Dündar, Abdulkadir, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX. Yüzyıl), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Dündar, Abdulkadir, “Osmanlılarda Tamir Süreci, Çeşitleri ve Bazı Selçuklu Yapılarındaki Uygulamalar”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya 11-13 Ekim 2000, Bildiriler, C 1, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayını, Konya 2001, s. 269–280.
• Dündar, Abdulkadir, “Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C XLIV/S. 2, 2003. s. 131-172.
• Erdoğan, Muzaffer, “Osmanlı Devrinde Anadolu Camilerinde Restorasyon Faaliyetleri”, Vakıflar Dergisi, S. VII, 1968, s. 149-205.
• Erkal, Mehmet, “Arşın”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 3, İstanbul 1991, s. 411-413.
• Ersoy, Bozkurt, “Edirne Yemiş Kapanı ve Restitüsyon Önerisi”, Sanat Tarihi Dergisi, C XXVII/S. 1, Nisan 2018, s. 119-133.
• Eyice, Semavi, “Fatih Camii ve Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 12, İstanbul 1995, s. 244-249.
• Gevrek, Yakup, 167 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Batman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Batman 2019.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “Edirne”, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, C 4, İstanbul 1978, s. 107-127.
• Hasol, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yayın, İstanbul 2010.
• Kocaaslan, Murat, “Düşmânlarımıza Bâ’is-i Helecân Vermek: Edirne Yeni Saray’ı Tamir Etmek”, Belleten, C LXXVIII/S. 281, Nisan 2014, s. 149-171.
• Kocaaslan, Murat, “Edirne Yeni Saray’ın Harem Bölümünde H 1171 (M 1757- 58) Yılında Yapılan Onarımlar”, Sanat Tarihi Dergisi, C 29/S. 1, Nisan 2020, s. 133-151.
• Kocaaslan, Murat, “Edirne Yeni Saray’ın Arz Odası ve Kum Kasrı’nın 1171/1757- 58 Yılı Onarımları”, History Studies, International Journal of History, V 12/I. 3, June 2020, s. 1177-1204.
• Kuban, Doğan, Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1997.
• Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayın, İstanbul 2007.
• Kuran, Aptullah, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• Madran, Emre, “Osmanlı Devleti’nde ‘Eski Eser’ ve ‘Onarım’ Üzerine Gözlemler”, Belleten, C XLIX/S. 195, Aralık 1985, s. 503–546.
• Mazlum, Deniz, Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında 22 Mayıs 1766 İstanbul Depremi ve Ardından Gerçekleştirilen Yapı Onarımları, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2001.
• Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul 1995.
• Mülayim, Selçuk-Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Selimiye Camii ve Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 36, İstanbul 2009, s. 430-434.
• Necipoğlu, Gülru, Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğunda Mimarî Kültür, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• Oğuzoğlu, Yusuf-Mülayim, Selçuk, “Konya Mevlana Türbesi’nin Restorasyonu ile İlgili H. 1109 (1698) Tarihli Üç Belge”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, S. III, 1984, s. 115–122.
• Oğuzoğlu, Yusuf-Bilici, Z. Kenan-Uysal, A. Osman, “Bazı Belgelere Göre 17. Yüzyılda Alaeddin Camiinde Yapılan Onarımlar” V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C I, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1987, s. 77–125.
• Özcan, Abdulkadir, “Edirne Vak‘ası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 10, İstanbul 1994, s. 445-446.
• Pamuk, Şevket, “Kuruş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 26, İstanbul 2002, s. 458-459.
• Rifat Osman, Edirne Sarayı, yay. Süheyl Ünver, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• Sami, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2010.
• Sav, Murat, “Topografik Etmenlerin İzinde: Edirne Selimiye Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S. 52, 2019, s. 205-229.
• Sevinç, Tahir, 1703 Edirne Vakası, Gece Akademi Yayınları, Ankara 2019.
• Sönmez, Neslihan-Sönmez, Zeki, “Tarihi Belgelerin Işığında Edirne Selimiye Camii”, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, Ankara 24-27 Ekim 1988, haz. Azize Aktaş Yasa, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996, s. 73-79.
• Sönmez, Neslihan, Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, YEM Yayın, İstanbul 1997.
• Sözen, Metin-Tanyeli, Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
• Şengür, Sabiha, 153 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicili H.1164-1170/M.1750-1756, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2007.
• Tosun, Miraç, “Şan-ı Devlet-i Aliyye’yi Korumak ya da Edirne Sarayı’nı Tamir Etmek”, History Studies, International Journal of History, V 6/I. 6, December 2014, s. 183-194.
• Türkmenoğlu, İbrahim, “Edirne Selimiye Külliyesi Yemiş Kapanı Kazısı”, 23. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Mardin 4-7 Mayıs 2014, haz. Adil Özme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2015, s. 333-344.
• İnternet Kaynakları https://www.archnet.org/publications/1449, son erişim tarihi: 27.12.2021.