Employment of Prisoner in Reconstruction and Construction Activities in the Ottoman Empire (1840-1920)

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 310, 919 - 958, 06.12.2023

Kaya Göktepe

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.919

Öz

In the renewal process Ottoman Empire witnessed change and transformation in various areas. One of these areas was socioeconomic life. The need for modern physical places enhanced with the change and transformation process in Ottoman socioeconomic life over time. As a result of this situation, the state gave more importance to infrastructure and superstructure investments. Although the reconstruction and construction of the country gained importance with these developments during and after the Tanzimat, there were difficulties in the supply of workforce at a level that could meet the need. Hence, alternative labor resources, which were applied in earlier times as needed, became important. Prisoners were included in these alternative resources. In the Ottoman Empire, prisoner labor was first applied under the name of rower in the navy in the mid-sixteenth century. However, the role of prisoners in the labor market gradually declined with the development of ship technology as it decreased the need for prisoner labor. The re-importance of the prisoners in the Ottoman labor market took place with the Tanzimat Period. Behind this, the legal and economic factors were especially decisive. In this context, including the penalty of hard labor and schackles in the new penal laws in detail during this period increased the number of those sentenced to hard labor and shackles. On the other hand, the negative financial conditions of the state and the urgent need for labor made it possible to employ prisoners of hard labor and shackle in reconstruction and construction activities, which is one of the areas where the need for unqualified labor is felt the most in this period.
This practice, which is used as needed, later on, expanded to include the prisoners who were described as “vagrants” during the second Constitutional Monarchy Period.
Ultimately, such developments led to the spread of prisoner labor in re-construction and construction activities.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, prisoner, reconstruction, construction, labor, employment

Osmanlı Devleti’nde Mahkûmların İmar ve İnşa Faaliyetlerinde İstihdamı (1840-1920)

Öz

Osmanlı Devleti’nde yenileşme süreci çeşitli alanlarda değişim ve dönüşüme sahne olmuş ve bu alanlardan birisini de sosyoekonomik hayat oluşturmuştur. Osmanlı sosyoekonomik hayatında yaşanan değişim ve dönüşüm süreciyle birlikte modern fiziki mekânlara ihtiyaç artmış ve bu durum, devletin alt ve üst yapı yatırımlarına daha fazla önem vermesini sağlamıştır. Tanzimat ve sonrasında ülkenin imar ve inşası bu gelişmelerle önem kazanmış olsa da ihtiyaca cevap verebilecek düzeyde iş gücü temininde zorluklar yaşanmıştır. Bunun sonucunda ihtiyaç duyuldukça geçmişten beri başvurulan alternatif iş gücü kaynakları önemli hâle gelmiş ve mahkûmlar da bu kaynaklar içerisinde yer almıştır. Osmanlı Devleti’nde mahkûm emeğine ilk olarak, XVI. yüzyılın ortalarında donanmada kürekçi adı altında başvurulmuş, ancak zamanla gemi teknolojisinin değişimi mahkûm emeği ihtiyacını azalttığı için mahkûmların iş gücü piyasasındaki rolü giderek düşmüştür. Osmanlı iş gücü piyasasında mahkûmların tekrar önem kazanması Tanzimat Dönemi’yle gerçekleşmiş ve bunun arka planında da özellikle hukuki ve iktisadi faktörler belirleyici olmuştur. Bu kapsamda dönem içerisinde yeni ceza kanunlarında kürek ve pranga cezasının ayrıntılı şekilde yer bulması, kürek ve pranga cezasına hükmedilenlerin sayısını arttırmıştır. Diğer taraftan bu dönemde devletin içinde bulunduğu olumsuz mali koşullar ve acil iş gücü ihtiyacı ise kürek ve pranga mahkûmlarının niteliksiz iş gücü ihtiyacının en fazla hissedildiği alanlardan birisi olan imar ve inşa faaliyetlerinde istihdam edilmesini olanaklı hâle getirmiştir. İhtiyaç hasıl oldukça başvurulan bu uygulama, daha sonra II. Meşrutiyet Dönemi’nde “serseri” olarak ifade edilen mahkûmları da içine alacak şekilde genişlemiştir. Nihayetinde bu tür gelişmeler ise imar ve inşa faaliyetlerinde mahkûm emeğinin daha da yaygınlaşmasını sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, mahkûm, imar, inşaat, emek, istihdam

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Bâbıâli Evrak Odası (BEO), nr. 802/60078, 3389/254128-3, 4451/333809, 4452/333828, 4455/334075.
• BOA, Bâbıâli Evrak Odası Ayniyat Defteri (BEO AYN.d), nr. 624. BOA, Cevdet Zabtiye (C.ZB), nr. 3782.
• BOA, Dâhili Mektûbat (DH.MKT), nr. 1366/142, 1289/42, 1543/77.
• BOA, Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi Evrakı (DH.EUM.MH), nr. 269/32.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kısm-ı Adlî Kalemi (DH.EUM. KADL), nr. 15/3, 15/19, 15/19-2, 16/25, 18/44, 90/52.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı (DH.HMŞ), nr. 21/107.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB.HPS), nr. 26/7/8-3, 38/42, 71/59, 76/69, 78/65, 102/13, 123/8, 108/37, 160/70, 99/18.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH.MB.HPS.M), nr. 26/7/1-1, 26/7/1-5, 30/56, 33/112, 35/76, 38/49.
• BOA, Dâhiliye Nezâreti Muhaberat-ı Umumiye (DH.MUİ), nr. 85/33.
• BOA, Dâhiliye Nezaretine Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi (DH.EUM.THR), nr. 4/50, 31/4, 32/21, 90/52, 92/70, 93/13, 104/6.
• BOA, Dîvân (Beylikçi) Kalemi Defterleri (A.DVN), nr. 2/31.
• BOA, Dîvân-ı Hümâyûn Kalebend Defterleri (A.DVN.KLB.d), nr. 925. BOA, Dîvân-ı Hümâyûn Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d), nr. 2. BOA, Hariciye Nezâreti Tahrirat Kalemi (HR.TH), nr. 12/5.
• BOA, İradeler Bahriye (İ.BH), nr. 3/13.
• BOA, İradeler Kanun ve Nizamat (İ.KAN), nr. 5/23-3, 5/1327.
• BOA, İradeler Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), nr. 7/104, 523/23505, 5992, 18735, BOA, İradeler Şûrây-ı Devlet (İ.ŞD), nr. 65/3810.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defter (MAD), nr. 18421.
• BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL), nr. 502/28, 609/60, 850/8, 741/44, 872/1.
• BOA, Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (TFR I.KV), nr. 100/9952.
• BOA, Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.MKT.AMD), nr. 28/37.
• BOA, Sadaret Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL), nr. 10/15, 12/21, 25/15, 55/88, 56/19, 10/15, 134/67, 134/68, 78/80.
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi (A.MKT), nr. 12/96, 101/67. BOA, Sadaret Mektubî Umûmi (A.MKT.UM), nr. 109/8, 512/30.
• BOA, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), nr. 3/94, 1/96, 304/21.
• BOA, Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), nr, 381/10. BOA, Şûrâ-yı Devlet (Ş.D), nr. 2554/20.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti (Y.PRK.ZB), nr. 3/12. BOA, Zabtiye (Z.B), nr. 404/6.
• Resmî Kaynaklar
• Cerîde-i Mehâkîm, C 1/S. 45, 46, 47.
• Düstur, Tertib 1, C 1.
• Düstûr, Tertib 1, C 4.
• Düstur, Tertib 2, C. 1.
• Meclis-i Mebûsan Zabıt Ceridesi, 1. Sene, C II, TBMM Basımevi, Ankara 1982.
• https://cte.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/turkiye-ceza-infaz-kurumlari- tarihcesi-arastirma-projesi/Erişim Tarihi: 04/02/2022.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1993.
• Akgündüz, Ahmed, “1274-1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunnamesinin Hukuki Kaynakları Tatbik Şekli ve Men’i İrtikâb Kanunnamesi”, Belleten, C 51/S. 199, s. 153-205.
• Akyıldız, Ali “Şehremini”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 38, İstanbul 2010, s. 459-461.
• Akyıldız, Ali, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 28, Ankara 2003, s. 250-251.
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yay., İstanbul 2012.
• Archibong, Belinda - Obikili, Nonso, “Prison Labor: The Price of Prisons and the Lasting Effects of Incarceration”, African Economic History Working Paper, S. 52, 2020, s. 1-95.
• Atam, Şenay, Osmanlı Devleti’nde Nâfıa Nezareti, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Niğde 2015.
• Atar, Zafer, “20. Yüzyıl Başlarında İstanbul Hapishane-i Umumi’de Mahkûmların Üretim Faaliyetleri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 34, Nisan 2015, s. 22. s. 19-34.
• Avcı, Mustafa, “Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik”, Yeni Türkiye, S. 45, Mayıs-Haziran 2002, s. 128-147.
• Aydın, Mehmet Akif, “Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 9, İstanbul 1994, s. 387-388.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Avârız”, İslâm Ansiklopedisi, C 2, İstanbul 1979, s. 13-19.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, S. 2, Ankara 1942, s. 279-386.
• Barkan, Ömer Lütfi, “XVI-XVIII. Asırlarda Türkiye’de İnşâat İşçilerinin Hukukî Durumu”, Sosyal Siyaset Konferansları, C 14, 1963, s. 21-36.
• Barkan, Ömer Lütfi, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557), C I, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1972.
• Bostan, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• Bozkurt, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
• Bozkurt, Nurgül, “XX. Yüzyıl Başlarında Kütahya Hapishanesinin Genel Durumu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 5/S. 21, Bahar 2012, s. 261- 277.
• Cin, Halil - Akgündüz, Ahmed, Türk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuku), Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1989.
• Çadırcı, Musa, “Tanzimat Döneminde Karayolu Yapımı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi DTCF, C 15/S. 26, Ankara 1991, s. 153-167.
• Çakır, Coşkun, “Tanzimat Döneminde Ticaret Alanında Yapılan Bir Kurumsal Düzenleme Örneği Olarak Ticaret Nezareti”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C 50/S. 1-4, 2000, s. 141-166.
• Çelik, Yüksel, “Hapishane Tarihimizden Bir Kesit: Üsküdar Paşakapısı Tevkifhanesi ve Mütareke Dönemi’nde İşgali”, Belleten, C 72/S 264, 2008, s. 603- 628.
• Demirkol, Kurtuluş, II. Meşrutiyet Döneminde Edirne Vilayeti Hapishaneleri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya 2012.
• Demiryürek, Halim, Osmanlı Hapishaneleri (1913-1914), Babıali Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2013.
• Duysak, Cabir, “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti Karayolları”, Osmanlı’da Ulaşım (Kara-Deniz-Demiryolu), ed. Vahdettin Engin-Ahmet Uçar-Osman Doğan, Çamlıca Yay., İstanbul 2012, s. 37-52.
• Eren, Fikret, “Osmanlı Dönemi Vakıfları”, Vakıf Haftası Dergisi, S. 5, Ankara 1987, s. 195-201.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, C II, İBB Kültür Aş. Yay., İstanbul 1995.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediyye, C III, İBB Kültür Aş. Yay, İstanbul, 1995.
• Ergin, Osman Nuri, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkişafı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü Neşriyatı, İstanbul 1936.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• Foucault, Michel, Hapishanenin Doğuşu, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yay., Ankara 1992.
• G. De Vito, Christian - Lichtenstein, Alex, “Writing a Global History of Convict Labour”, International Review of Social History, Cambridge University Press, 2013, s. 285–325.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2005.
• Gorman, Anthony, “Regulation, Reform and Resistance in the Middle Eastern Prison”, Cultures of Confinement: A History of the Prison in Africa, Asia, and Latin America, ed. F. Dikötter-I. Brown, Ithaca, Cornell University Press, NY, 2007, s. 95-146.
• Göktepe, Kaya, “Osmanlı Madencilik Sektöründe İşgücü Yetersizliğine Bir Çözüm: Mahkûm Emeği (1839-1918)”, History Studies, C 10/S 5, Ağustos 2018, s. 55-82.
• Issawi, Charles, The Fertile Crescent 1800-1914 (A Documentary Economic History), Oxford University Press, New York 1988.
• İnalcık, Halil, “İâşe - Osmanlı Dönemi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C IV, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yay., Ankara, 1994, s. 116-120.
• İnalcık, Halil, “Köy, Köylü ve İmparatorluk”, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), Eren Yayınları, İstanbul 1996, s. 1-14.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003 s. 148.
• İpşirli, Mehmet, “Dahiliye Nezâreti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 8, İstanbul 1993, s. 414-416.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek Özdemir, İmge Kitabevi Yay., Ankara 2006.
• Kazıcı, Ziya, “Hisbe-Osmanlı Dönemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 18, İstanbul 1998, s. 143-145
• Kenanoğlu, M. Macit, “Nizâmiye Mahkemeleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 33, İstanbul 2007, s. 185-188.
• Kılınç, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Kürek Cezasının Hukuki Tahlili”, Belleten, C LXXIX/S. 285, Ağustos 2015, s. 531-557.
• Kırpık, Cevdet, Osmanlı Devleti’nde İşçiler ve İşçi Hareketleri (1876-1914), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta 2004.
• Makal, Ahmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri: 1850-1920, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 1997.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbent Teşkilatı, Eren Yayınları, İstanbul 1990,
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, drl. Salih Özbaran, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İzmir 1984.
• Ortaylı, İlber, “Belediye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 5, İstanbul 1992, s. 398-402.
• Özbay, Rahmi Deniz, 19. Yüzyılda Osmanlıda Devletin Emek İstihdamı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2003.
• Özbek, Nadir, “İkinci Meşrutiyet İstanbul’unda Serseriler ve Dilenciler,” Toplumsal Tarih, C 11/S. 64, Nisan 1999, s. 34-43.
• Özkorkut, Nevin Ünal, Osmanlı Hukukunda Müdde-i Umumilik: Savcılık Kurumunun Türk Hukukuna Girişi ve Uygulanma Süreci, Turhan Kitabevi, Ankara 2016.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.
• Quataert, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, Tanzimat/Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, çev. Fatma Acun, Phoenix Yayınevi, Ankara 2006.
• Şen, Ömer, Osmanlı’da Mahkûm Olmak: Avrupalılaşma Sürecinde Hapishaneler, Kapı Yayınları, İstanbul 2007.
• Şentop, Mustafa, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku (Kanunlar, Tadiller, Lâyihalar, Uygulama), İstanbul 2004.
• Tabakoğlu, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2003.
• Yıldırım, Kadir, Osmanlı Çalışma Hayatında İşçi Örgütlenmesi ve İşçi Hareketlerinin Gelişimi (1870-1922), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• Yıldız, Gültekin, Mapusâne (Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni 1839-1908), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2012.
• Özcan, Abdülkadir, “Zaptiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 44, İstanbul 2013, s. 129. s. 128-130.
• Özdemir, Süleyman, “Türkiye’de Zorunlu Çalışma Uygulamaları”, Sosyal Siyaset Konferansları, C XXXXII, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 1996, s. 181-213.
• Quataert, Donald, “Coal Miners at Work (Jobs, Recruitment, and Wages)”, Miners and the State in the Ottoman Empire: The Zonguldak Coalfield 1822-1920, Berghahn Books, 2006, s. 52-79.
• Sahillioğlu, Halil, “Avârız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 4, İstanbul 1991, s. 108-109.
• Saner, Yasemin, “Osmanlı’nın Yüzlerce Yıl Süren Cezalandırma ve Korkutma Refleksi: Prangaya Vurma”, Osmanlıda Asayiş Suç ve Ceza 18-20. Yüzyıllar, drl. Noemi Levy, Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007, s. 163-189.
• Schull, Kent, “Tutuklu Sayımı: Jön Türklerin Sistematik Bir Şekilde Hapishane İstatistikleri Toplama Çalışmaları ve Bunların 1911-1918 Hapishane Reformu Üzerine Etkileri” Osmanlıda Asayiş Suç ve Ceza 18-20. Yüzyıllar, drl. Noemi Levy- Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007, s. 212-238.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Osmanlı Döneminde İstanbulun İâşesi Meselesi”, Osmanlı İstanbulu II, ed. Feridun Emecen-Ali Akyıldız-Emrah Safa Gürkan, İstanbul 2014, s. 99-168.
• Taner, Tahir, “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1999, s. 221-232.
• Tekdemir, Aziz, “Tanzimat Dönemi Nâfıa Nezareti”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C 1/S. 1, Ocak 2011, s. 121-144.
• Turan, Şerafettin, “Mimarbaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 30, İstanbul 2005, s. 90-91.
• Van, Nurettin, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İstanbul’da Güvenlik (1839-1918)”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C 3, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2015, s. 118-133.
• Yağcı, Güneş, Zübeyde - Nalbant, Esra, “İstanbul Tersane Zindanı”, Osmanlı İstanbulu Uluslararası Sempozyum IV, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., İstanbul 2016, s. 83-113.
• Yavuz, Hulusi, “Adliye Nezâreti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 1, İstanbul 1988, s. 389-390.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 42, İstanbul 2012, s. 479-486.