ÖNTARİH VE KLASİK DÖNEMLERDE AMASYA: GÜNCEL ARKEOLOJİK BULGULAR

Yıl 2013, Sayı: 16, 1621 - 1656, 01.01.2013

Şevket Dönmez

Öz

Amasya ili sınırlarının kapladığı alan içinde büyüklü küçüklü çok sayıdaki höyüklerle karakterize olan Öntarih yani Protohistorik Dönem yerleşimleri bulunmasına karşın, kent merkezinin ilk olarak ne zaman ve kimler tarafından iskan edildiği bilinmemektedir. Hitit Krallığı Dönemi'nde, Marassantiya Kızılırmak Kavsi İçi ve yakın çevresine lokalize edilen Hatti Ülkesi sınırında olduğu anlaşılan Amasya, Yukarı Ülke'nin bir parçasıydı. Yukarı Ülke'nin en önemli kentlerinden Hakmis olduğu düşünülen kent merkezi ve Harşena Kalesi'nde bugüne değin bu durumu kanıtla­yacak bir arkeolojik bulgu ele geçmemiştir. Son yıllarda artan arkeolojik araştırmalar, Amasya'nın erken yerleşimle­rinin Kızlar Sarayı Mevkii ve güneyindeki teraslarda kurulmuş olabileceğine işaret etmektedir. 2009 yılında İstanbul Üniversitesi adına Yrd.Doç.Dr. E. Emine Dönmez başkanlığında bir ekip tarafından Harşena Kalesi'nde başlatı­lan sistematik arkeolojik kazılar, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinin yanı sıra, Amasya'nın Öntarihi ile ilgili yeni ve önemli bulgulara ulaşılmasını sağlamıştır. Anadolu'nun en önemli antik yazarlarından Herodotos'un Amasya'dan bahsetmemiş olması, MÖ 5. yüzyılda Kızlar Sarayı merkezli yerleşmenin dikkat çekici özelliklere sahip olmadığını göstermektedir. Kazılarda ele geçmiş olan bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiş boya bezekli çanak-çömlek par­çaları ile İskit tipi mahmuzlu tunç okuçlarının varlıkları, Herodotos'un yaşadığı dönemde, Kızlar Sarayı Mevkii'n-de politik olarak Akhaimenid Pers egemenliğinde, geleneksel olarak ise Phryg kültürü etkisinde bir yerleşmenin olduğunu kanıtlamaktadır. MÖ 3. yüzyılda Pontos Krallığı'nın kurulması ile başlayan süreçte inşasına başlandığı anlaşılan ve Strabon'un krallara ait olduğunu belirten ifadesi nedeniyle "Kral Kaya Mezarları" olarak ün yapan anıt mezarlar ve sağlam surlarla karakterize olan Kızlar Sarayı Mevkii ile yamaçlarının Yeşilırmak'a ulaşan kade­meli ve yumuşak topografyası, söz konusu alanın erken yerleşim için jeostratejik konum ve savunma temelinde tercih nedeni olduğunu göstermektedir. En eski iskândan, günümüz yerleşmesine uzanan tarihsel süreç içinde Amasya'nın sürekli bir şekilde aynı alanda yaşamış olması, kale ve çevresindeki kimi kalıntıların yeniden kullanımları temelinde onarımlarla ayakta kalmasına olanak sağlarken, pek çok antik dönem kentsel ögesinin toprak altında kalmasına ya da yok olmasına yol açmıştır. Bu bağlamda kentin topografyasının Hellenistik ve Roma dönemleri ile Geç Antik Çağ ve Ortaçağ'da çok fazla değişmediği anlaşılmaktadır. Geç Antik Çağ'dan 17. yüzyıla uzanan süreçte, kentin özellikle Yeşilırmak'ın güney kıyısı boyunca uygun zemin bularak büyüdüğü, mahallelerin kent surlarının dışına doğru ge­nişlediği ve nehrin iki kıyısını birbirine bağlayan köprülerin sayısının buna koşut olarak çoğaldığı anlaşılmaktadır. Evliya Çelebi'nin 17. yüzyılda kent ile ilgili bildirdiği hususların Strabon'un aktarımları ile kabaca uygunluk göster­mesi, kentin değişmeyen topografyasını ifade etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Amasya, Harşena Kalesi, Kızlar Sarayı, Demir Çağı, Hellenistik Dönem

AMASYA IN PROTOHISTORIC TIMES AND CLASSICAL ANTIQUITY: CURRENT ARCHAEOLOGICAL EVIDENCE

Öz

The known history of Amasya goes back 3500 years, but it has not been possible so far, based on archaeological evidence, to identify who founded Amasya and when. There is, except in the city center, a significant number of larger and smaller mounds in the Amasya Province that mark settlements from the Protohistoric Period 5000 - 2000 BC . During the Hittite Kingdom Period 1650 - 1190 BC , Amasya appears to have been part of the Upper Land on the border of the Hatti Land in the Kızılırmak Marassantiya Bend and its vicinity, roughly corresponding to today's Tokat and Sivas. The escalation in recent years of archaeological surveys indicates that Amasya's early settlements emerged around Kızlar Sarayı the Palace of the Maidens and on the terraces south of it. In 2009, a team led by Professor E. Emine Naza-Dönmez PhD. from Istanbul University embarked upon systematic archaeological excava­tions of the Harşena Fortress. Besides finds from the Seljuk and Ottoman periods, they also made new and significant discoveries about Amasya 's Protohistory. From the areas around Yukarı Kale Citadel and Kızlar Sarayı, they obtained some objects in the Ottoman Period strata that indicated settlement predating urban Amasya, even though they were found in a different stratification. Since one of the most important recorders, Herodotos 484 - 420 BC from Halikarnassos, did not mention Amasya in his book Historia, it must be presumed that the 5th century BC Kızlar Sarayı settlement was not noteworthy. The magnificent fortress and rock-cut tombs of the Pontos kings had not yet been built, and when Amasya 's historical events, characters, and geographical aspects did not attract the attention of an obser­ver and chronicler like Herodotos, the conclusion must be clearly made that they were rather mundane. Potsherds decorated with vegetative and geometrical designs, and Scythian-type bronze arrowheads with spurs, prove that the Kızlar Sarayı in Herodotos' time was under Achaemenid Persian domination politically, and traditionally was inf­luenced by Phrygian culture. The ancient cults played a very significant role in Pontika Kappadokia. Amaseia, Zela Zile and Komana Pontika Gümenek were the three major faith centres in the region. Zela and Komana Pontika were temple-states ruled by priests, and in Amaseia was located the Ahura Mazda cult and altar, probably due to the Persian roots of Amaseia's kings. Not much is known about the Ahura Mazda cult in the Pontos Kingdom. Important archaeological discoveries, however, reveal the cult's existence in Roman era. A coin minted in AD 224 features the portrait of Emperor Severus Alexander on the obverse and Amaseia Fortress and the Kızlar Sarayı in relief on the reverse. It depicts high city walls and towers surrounding a magnificent fortress rising high above them. The coin provides very valuable visual information about Amaseia, its entities and important buildings in the 3rd century AD. There is a relief at the bottom of the coin showing the front of a tetrastyle temple on a podium with a triangular pediment and a saddle roof where the Seljuk period bath is in today's Kızlar Sarayı district. At the top of the coin is a portrayal of the peak of Mount Harşena where the fortress now is. At the centre of the area there is a temple with a triangular pediment and two columns at the front. On the right side of the temple on a plinth, a cylindırical ire altar depicted with huge lames is stuated. The temple near the ire altar must be linked to the main god of the Zoroaster religion, Ahura Mazda. This religion's most powerful element of ritual is the ire cult, and it seems to have produced an architectural dimension to the religious practices of Amaseia's population in Roman era. During the rescue excavation carried out in Harşena Fortress in 2007 by Amasya Museum, it was observed that the position of the temple and the fire altar coincided with the uncovered Yıldırım Han Mosque. This site that has had a temple tradition since the Hellenistic Period with many faiths and cults would, as Amaseia became Turkified, eventually and naturally acquire a mosque in the Ottoman Period. Resim 1: Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı, Genel Görünüş, Amasya / Harşena and Kızlar Sarayı, General View, Amasya Fortress Arkeolojik bulgular temelinde bilinebilen tarihi günü­müzden yaklaşık 3500 yıl önceye uzanan Amasya'nın, kimler tarafından ve hangi tarihte kurulduğu bugüne de­ğin saptanamamıştır. Kent merkezinin aksine, Amasya ili sınırlarının kapladığı alan içinde büyüklü küçüklü çok ki vadiden Res.2 gelen yolun üzerindeki Doğantepe'de sayıdaki höyüklerle karakterize olan Öntarih yani Protohistorik Dönem yerleşimleri bulun­maktadır1. Hitit Krallığı Dönemi'nde , bir damga mühür ele geçmiştir4. Hititler'in kuzeydeki Marassantiya Kızılırmak Kavsi İçi ve yakın çevresine lokalize edilen Hatti Ülkesi sınırında olduğu anlaşılan olan Nerik idi. Yakın yıllarda başlayan Vezirköprü - OyAmasya, kabaca bugünkü Tokat ve Sivas'la eşitlenen maağaç Höyük Res.5 kazılarında ele geçen çiviyazılı Yukarı Ülke'nin bir parçası durumundaydı. Hitit Kraltabletlerde Nerik adının okunması ile bu kutsal kentin lığı'nın Yukarı Ülke'deki bir eyalet merkezi olan Hakmis'in Hakpis , Amasya kent merkezi, hatta Harşena Ahmet Ünal ise, Oymaağaç Höyük'ün Nerik olamayacaıKalesi Res.1 olduğuna dair görüşler vardır. Hakmis'in ğını, Hitit yazılı kaynaklarında sel baskınına uğradığı beıAmasya olduğu hipotezi2, Harşena Kalesi'nde bugüne lirtilen bu kült merkezinin Tokat yakınlarındaki Bolus değin Hitit Dönemi'ne ait hiçbir mimari kalıntı ve bulıgu ele geçmemesi, daha da önemlisi Harşena Dağı'nın Aktepe Res.6 ile eşitlenebileceğini belirtmiştir

Anahtar Kelimeler

Amasya, Harşena Fortress, Kızlar Sarayı, Iron Age, Hellenistic Period

Kaynakça

• BAILEY, D.M. 1975. A Catalogue of the Lamps in the British Museum I . Lon¬ don.
• DİNARLI, G. 2014. Oluz Höyük Demir Çağı Bitkisel Bezemeli Çanak-Çömleği (Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ya¬ yınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Edirne.
• MAYOR, A. 2010. Mithradates. Zehirlerin Kralı. Roma'nın En Amansız Düşmanının Hayatı ve Efsanesi (Çev. G. Ergin). İstan¬ bul.
• ÖZDEMİR, C. 2001 Amasya Kalesi ve Kral Kaya Mezarları. Amasya.
• PERROT, G/GUILLAUME, E/DELBET, J. 1862. Exploration archéologique de la Galatie et de la Bithynie. Paris.
• SÖKMEN, E. 2005. 'Tempel States' of Pontus: Comana Pontica and Zela (Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
• TUZCU, A. 2013. Seyahatnamelerde Amasya. Amasya.
• ÜNAL, A. 2014. Anadolu Toplumlarında Puduhepa ve Zamanı. Kadın Anayanlı Bir Hitit Kraliçesi. Ankara.
• YÜCE, A. 2004. Amasya Müzesi. Ankara.