KURA-ARAS KÜLTÜRÜ'NÜN ERZURUM BÖLGESİ'NDEKİ GELİŞİM SÜRECİ

Yıl 2015, Sayı: 18, 51 - 69, 01.01.2015

Mehmet Işıklı

Öz

Yakındoğu'nun dağlık kuzey kesiminin ETÇ sini büyük oranda karakterize eden Kura-Aras Kültürü yüzyılı aşan araştırma tarihçesine rağmen hala bünyesinde çok sayıda bilinmeyeni barındırmaktadır. Bunun en önemli nedeni bölgesel ölçekteki araştırmaların azlığı, dengesiz dağılımı ve politik sınırların neden olduğu koordinasyon eksikliğidir. Kendine özgü seramik, mimari ve yerleşim düzeni geleneklerine sahip bu kültürün bin yıldan fazla devam eden sürecinde "bölgesellik" en önemli ayırt edici özelliktir. Coğrafi ve kronolojik açıdan sahip olduğu büyüklükle hantallaşan bu kültürün dinamiklerini anlayabilmemiz için bölgesel bazlı çalışmalar ve sonuçları oldukça önemlidir. Bu çalışmada kültürün coğrafi açıdan yayılım alanının merkezinde yer alan Erzurum Bölgesi eski ve yeni çalışmalar ışığında tekrar ele alınacaktır. Son dönem araştırmalarının işaret ettiği gibi kültürün ortaya çıkıp biçimlendiği anayurt toprakları içerisinde yer alan Erzurum Bölgesi, sahip olduğu zengin potansiyeline rağmen arkeolojik olarak yeterince iyi bilinmemektedir. Bölgede Erzurum ve Pasinler ovalarında yoğunlaşan araştırmalar bölge arkeolojisine ve konumuz olan Kura-Aras Kültürü'nün gelişim sürecine dair önemli veriler ortaya koyabilmiştir. 1940'ların başında Karaz sondajıyla bölgede başlayan, 1960'larda birer sezon olarak devam eden Güzelova ve Pulur Höyük kazıları bölge arkeolojisi ve kültürü için erken ama önemli çalışmalardır. Bu erken dönem kazılarının sonuçları 2000-2005 yılları arasında gerçekleştirilen bir projeyle tekrar ele alınmıştır. Bu proje kapsamında bölgede küçük ölçekli yüzey araştırmaları ve Pulur Höyüğünde bir sondaj çalışması yapılmış ve bu arazi çalışmaları da çok çarpıcı sonuçlar ortaya koymuştur. Şüphesiz bölgedeki arkeolojik çalışmaların anahtar projesi, bölge arkelojisini şekillendiren ve kültüre dair birçok soruya cevap veren Sos Höyük kazılarıdır. Bunlar dışında bölgede yapılmış başka arkeolojik projeler de söz konusudur. Bu çalışmada tüm bu veriler ışığında Yakındoğu Arkeolojisinin en büyük kültürel fenomenlerinden biri olan Kura-Aras Kültürünün gelişim sürecinde Erzurum Bölgesi'nin yeri ve rolü sorgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kura-Aras Kültürü, Erzurum Bölgesi, Karaz Kültürü, Sos Höyük

THE KURA-ARAXES CULTURE IN THE ERZURUM REGION: THE PROCESS OF ITS DEVELOPMENT

Öz

The Kura-Araxes Culture, which substantially signposted the Early Bronze Ages of the North Highland Zone of the Ancient Near East, still has many disguises, despite its one hundred years of research history. The main reasons for this are the scope of regional investigations there are still many unknown sub-regions in the Kura-Araxian Geography and the lack of cooperation between these projects. "Regionalism" is a distinguishing feature of this cultural complex, which continued for more than one thousand years and has distinctive pottery, architectural and settlement pattern traditions. To prevent the dynamics of the Kura-Araxes Culture from becoming ineffectual, and its chronological and geographical supremacy going largely unrecognised, we need more regional projects and their results. In this essay I propose to examine the role of the Erzurum region, which is central to the geography of the Kura-Araxes Culture, in the light of older and more recent archaeological investigations in this region. As the most recent research has demonstrated, the Erzurum Region has been placed at the heartland of the Kura-Araxes Culture, where it has emerged and developed. In spite of its rich archaeological potential, it is still not well known archaeologically. The unsatisfactory archaeological research which has been focused on the Erzurum and Pasinler plains should have presented striking results concerning regional archaeology and our subject the Kura-Araxes Culture. These regional investigations began with the sounding on Karaz Höyük at the beginning of 1940's and continued with only one seasonal excavation on Güzelova and Pulur Höyük in the I960's. They are very early and important projects in terms of regional archaeology, and the results of these early excavations have been re-evaluated within the scope of a project which was undertaken between 2000 and 2005, during which a sounding on Pulur Höyük, and surveys on the Erzurum and Pasinler plains, were conducted. This field work presented striking results concerning the development process of the Kura-Araxes Culture. Surely the key project for the Erzurum Region has been the Sos excavation, which has proposed a regional chronology as well as responses to the main questions concerning the Kura-Araxes Culture. Apart from these there have been a series of archaeological projects. But none of them have been able to contribute any valuable understanding of the development of the Kura-Araxes Culture in the Erzurum Region. The main aim of this essay is to discuss in detail the place and role of the Erzurum Region in the development of the Kura-Araxes Culture, which is one of the greatest cultural phenomenon of Near Eastern Archaeology

Anahtar Kelimeler

Kura-Araxes Culture, Erzurum Region, Karaz Culture, Sos Höyük

Kaynakça

• ATALAY, İ. 1978. Erzurum Ovası ve Çevresinin Jeolojisi ve Jeomorfolojisi. Ankara.
• BURNEY, C/LANG, D.M. 1971. The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus. London.
• CEYLAN, A. 2008. Doğu Anadolu Araştırmaları: Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998-2008). Erzurum.
• ERİNÇ, S. 1953. Doğu Anadolu Coğrafyası. İstanbul.
• IŞIKLI, M. 2005. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü'nün Karaz, Pulur ve Güzelova Verileri Işığında Tekrar Değerlendiril¬ mesi (Unpublished Ph. D. Thesis). Ege University İzmir.
• IŞIKLI, M. 2011. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi. İstanbul.
• KOŞAY, H.Z/VARY, H. 1964. Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu. Ankara.
• KOŞAY, H.Z/VARY, H. 1967. Güzelova (Turfanç) Erzurum Kazısı, 1961. Ankara.
• KOŞAY, H.Z. 1976. Keban Projesi Pulur Kazısı 1968 - 1970. Ankara.
• KUSHNAREVA, K.K. 1997. The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socio-Economic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. Philadelphia.
• PALUMBI, G. 2008. Red and Black; Social and Cultural Interaction between the Upper Euphrates and the Southern Caucasus Com¬ munities in the Fourth and Third Millennium B.C. Rome.
• PALUMBI, G. 2011. The Chalcolithic of Eastern Anatolia. The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, (Eds. S. R. Steadman/G. McMahon: Oxford: 205-228.
• PIRRO, J.J. 2009. Pastoralism in the Early Transcaucasian Culture: The Faunal Remains from Sos Höyük, (NewYork Universty Unpublished Ph.D. Thesis), NewYork.
• SAGONA, A.G. 1984. The Caucasian Region in the Early Bronze Age. BAR International Series 214. 3 Vols. Oxford.
• SAGONA, A/PEMBERTON, G.E/MC PHEE, I . 1993. Excavations at Büyüktepe 1992, Third Preliminary Re¬ port, Anatolian Studies 43: 69-83.
• SAGONA, A/SAGONA, C. 2004. Archaeology at the North-east Anatolian Frontier, I : An Historical Geography and a Field Survey of the Bayburt Province. Ancient Near Eastern Studies (Supplement) 14, Louvain-Paris.
• SAGONA, A/ZIMANSKY, P. 2009. Ancient Anatolia. New York.
• SAGONA, C. 1999. An Archaeological Survey of the Erzurum Province, 1999: The Region of Pasinler. Ancient Near Eastern Studies 36: 108-131.