GEÇİTLER ÜLKESİNDE ÖNEMLİ BİR URARTU KALESİ: AVNİK

Yıl 2016, Sayı: 19, 113 - 135, 01.01.2016

Yavuz Günaşdı

Öz

Erzurum, Doğu Anadolu bölgesinin yüzölçüm bakımından en büyük ilidir. Bölgede, Erzurum ve çevresinden kaynağını alan büyük nehirler vardır. Bu nehirlerin en önemlilerinden biri hiç kuşkusuz Aras Nehri’dir. Aras Nehri ve çevresinde eskiçağdan itibaren büyük uygarlıklar kurulmuş ve gelişmiştir. Antik yazarlardan Herodot ve Ksenophon da bu nehirden söz etmiştir. Aras Nehri’nin oluşturmuş olduğu doğal yollar, tarihin her döneminde, İran-Kafkasya ve Anadolu arasındaki askeri, ticari, kültürel ve politik gelişmelerde oldukça etkili olmuştur. MÖ I. binde bölgede Diauehi Krallığının varlığı görülmektedir. Urartular MÖ I. binde Van ve çevresinde önemli bir güç haline gelmiştir. Diauehi Krallığını kontrol altına almak amacıyla Erzurum ve çevresine askeri seferler düzenlemişlerdir. Bu seferler Hasankale Pasinler , Yazılıtaş, Delibaba, Süngütaşı Zivin ve Avnik Güzelhisar gibi bölge tarihi açısından oldukça önemli bilgiler içeren yazıtlardan anlaşılmaktadır. Bölgeye hakim bir noktada bulunan Avnik Kalesi Urartular tarafından önemli yol güzergâhlarını kontrol etmek amacıyla kullanılmıştır. Kaledeki keramik verileri Tunç Çağından itibaren yerleşim gördüğünü göstermektedir. Pasinler Kalesi ile birlikte bölgedeki en önemli kalelerden biridir. Önemini her dönem koruyan Avnik Kalesi Ortaçağ’ın da en korunaklı kalelerindendir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Anadolu, Erzurum, Aras Nehri, Pasin Ovası, Diauehi, Urartu, Avnik Kalesi, Avnik Kalesi Urartu Yazıtı

AN IMPORTANT URARTIAN FORTRESS IN A LAND OF PASSAGES: AVNİK

Öz

Erzurum is the largest city in the Eastern Anatolia Region in terms of geographical size. In this region there are large rivers emerging from Erzurum and it’s surrounding area. One of the most important of these rivers, without a doubt, is the Aras River. From the ancient times great civilizations founded and flourished on and around Aras River. Ancient writers Herodotus and Xenophon made references to this river. Natural paths farmed by Aras have been very effective in every period of the history in martial, commercial, cultural and political developments between Iran and Caucasia. In 1st millennium BC Diauehi Kingdom’s presence can be seen in the region. In the 1st Millennium BC Urartians became an important power in and around Van. In order to exert control on Diauehi Kingdom the launched military campaigns on Erzurum and it’s surrounding area. We can identify these expeditions from the inscriptions which are important for the regional history such as Hasankale Pasinler , Yazılıtaş, Delibaba, Süngütaşı Zivin and Avnik Güzelhisar . Avnik Fortress which stood on a location was used by Urartians in order to control the important routes. Stoneware data shows that there had been a settlement since Bronze Age. It is one of the most important fortresses besides the Pasinler Fortress. Avnik Fortress which maintained its importance trough time is one of the best fortified locations of the Middle Ages.İçerisinde önemli yolları, akarsuları, tarım alanlarını ve otlakları barındıran Erzurum, Doğu Anadolu’nun en önemli illerinin başında gelmektedir. Erzurum bu özellikleriyle Eskiçağ tarihi boyunca önemli fonksiyonlara ev sahipliği yapmıştır. Transkafkasya ve Mezopotamya kültürlerinin karşılıklı ilişki ağının gelişmesinde stratejik bir kavşak görevi üstlenen bölge, tarih boyunca çok önemli göçlerde durak noktası olmuştur

Anahtar Kelimeler

East Anatolia, Erzurum, Aras River, Pasin Plain, Diauehi, Urartian, Avnik Fortress, Avnik Fortress and

Kaynakça

• ADONTZ, N., 1946. Historie d’ Armenia: les Origines du Xe Siecle au VIe (V.J.C.). Paris.
• AKURGAL, E. 2007. Anadolu Uygarlıkları. İstanbul.
• ALPMAN, A. 1981. “Hurriler”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi 14/25: 284-312.
• AMIRAN, R.1952. “Connections between Anatolia and Paletsine in the EBA”. Israel Exploration Journal 2: 89 - 103.
• ARSEBÜK, G. 1974. Altınova’da Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak Çömlek Arasındaki İlişkiler Sorunu. (İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul.
• ARSEBÜK, G. 1986. “Altınova’da (Elazığ) Başlangıcından İlk Tunç Çağının Sonuna Kadar Kültür Silsilesi ve Sosyal Tabakalanma Sorunu”. IX. Türk Tari Kongresi. Cilt I. Ankara: 67-72.
• ATALAY, İ. 1992. Türkiye Coğrafyası. İstanbul.
• AYDIN, N. 1991. “Güzelhisar Urartu Kitabesi”. Belleten, LV/213: 323- 329.
• BELLI, O. 1982. “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I. İstanbul: 139-208.
• BELLI, O. 2000a. “Eskiçağ Dünyasının En Büyük Madenci Krallığı: Urartular”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), (Ed. O. Belli). Ankara: 371-378.
• BELLI, O. 2000b. “Dünya’nın En Büyük Hidrolik Uygarlığı: Urartular”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), (Ed. O. Belli). Ankara: 394-402.
• BELLI, O/KONYAR, E. 2003. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri / Early Iron Age Fortresses and Nekropolises in East Anatolia. İstanbul.
• BINGÖL, A. 2013. “Hurrilerin Siyasi Organizasyonu”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/1: 115-133.
• BINGÖL, A/CEYLAN A. vd. 2010. “2008 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 375-398.
• BITTEL, K. 1945. Önasya Tarih Öncesi Çağlar: Mısır, Filistin, Suriye. (Çev. H. Çambel). İstanbul.
• BURNEY, C.A. 1958. “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”, Anatolian Studies VIII: 157-209.
• BURNEY, C. A., 1966. “First Season of Excavation of the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies 16: 55-111.
• BURNEY, C.A/LANG, D.M. 1971. The Peoples of the Hills. London.
• CEYLAN, A. 1994. M.Ö. II ve I. Binde Devletlerarası İlişkiler, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi) Erzurum.
• CEYLAN, A. 2000. “1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması”, 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 181-192.
• CEYLAN, A. 2001a. Sarıkamış, Tarihi ve Arkeolojik Araştırmaları. Erzurum.
• Ceylan, A. 2001b. “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırması”, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 71-82.
• CEYLAN, A. 2002a. “2000 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars, Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2, Ankara: 165-178.
• CEYLAN, A. 2002b. “Yazılıtaş-Horasan”, Çağlayan Aras 1/1: 14-15.
• CEYLAN, A. 2003. “2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”, 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 311-324.
• CEYLAN, A. 2004. “2002 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 263-272.
• CEYLAN, A. 2005A. “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age”, Anatolian Iron Ages V. London: 21-29.
• CEYLAN, A. 2005B. “2003 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara 189-200.
• CEYLAN, A. 2007. “2005 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı-I. Ankara: 163-182.
• CEYLAN, A. 2008. Doğu Anadolu Araştırmaları, Erzurum-ErzincanKars-Iğdır (1998-2008). Erzurum.
• CEYLAN, A. 2015. Doğu Anadolu Araştırmaları II (Erzurum-ErzincanKars-Iğdır). Erzurum.
• CEYLAN, A/BINGÖL, A. 2008. “2006 Yılı Erzincan-Erzurum-Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları” 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı-3. Ankara: 129-149.
• CEYLAN, A/BINGÖL A. vd. 2009. “2007 Yılı Erzincan-Erzurum-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 133-151.
• CEYLAN, N/GÜNAŞDI Y. vd. 2015. “2013 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları”, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 71-92.
• ÇEVIK, N. 2000. Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara.
• ÇILINGIROĞLU, A. 1994. Urartu Tarihi. İzmir.
• DELAPORTE, D. 1936. Des Hittites. Paris.
• DIAKONOFF, I. M. 1951. “Prehistorya Urartu: Period Plemennih Soyuzov XIVIX”, VDI-36/2, 265-356.
• DYSON, R.H. 1968. “The Archaeological Evidence of the Second Millennium BC on the Persian Plateu”, CAH II: 14- 16.
• DZHAPARIDZE O. M. 1964. “The Culture of Early Agricultural Tribes in the Territory of Georgia”, VII. Congress of Anthropological and Ethnological Sciences. Moscow: 4-9.
• ERINÇ, S. 1953. Doğu Anadolu Coğrafyası. İstanbul.
• ERKMEN, M/ CEYLAN A. vd. 2002. “Erzurum Kalesi Kazısı 2000” 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu. Ankara: 73-84.
• ERKMEN, M/CEYLAN, A. 2003. “2001 Yılı Pasinler Kale Kazısı”, XIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri. Ankara: 17-28.
• ERKMEN, M/CEYLAN, A. vd. 2008. “2006 Yılı Erzurum Kale Kazısı” 29. Kazı Sonuçları Toplantısı-III. Ankara: 491-505.
• ERKMEN, M/CEYLAN A. vd. 2009. “2007 Yılı Erzurum Kalesi Kazısı” 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 217-232.
• ERKMEN, M/GÜNAŞDI, Y. vd. 2011. “2009 Yılı Erzurum Kale Kazısı” 32. Kazı Sonuçları Toplantısı-III. Ankara: 148-166.
• ERZEN, A. 1992. Doğu Anadolu ve Urartular. Ankara.
• FRIEDRICH, J. 1933. Einführung ins Urartaische (Mitteilungen der Vorderasiatisch-Agyptischen Gesellschaft 37 [3]. Leipzig.
• GARSTANG, J/GURNEY, O. R. 1959. The Geography of the Hittite Empire. London.
• GOETZE, A. 1928. “Madduwattas”, MVAeG 38: 1-178.
• GRAYSON, A.K. 1972 - 1976. Assyrian Royal Inscriptions I – II. Wiesbaden.
• GÜNAŞDI, Y. 2007. “Şenkaya’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar” (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum.
• GÜNAŞDI, Y. 2015. “Erzincan Sırataşlar Kalesi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (Ocak): 113-131.
• GÜNAŞDI, Y/TOPALOĞLU, Y. vd. 2012. “2010 Yılı Erzurum-Erzincan- Kars-lğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 29. Araştırma Sonuçları ToplantısıIII. Ankara: 49-71.
• GÜTERBOCK, H. G. 1956. “The Deeds of Suppiluliuma as Told by his Son, Mursili II”, JCS X: 41-68.
• HAROUTYUNYAN, N. 2001. Korpus Urartskikh Klonoobraznikh Nadpiseyi.
• HERODOTOS, 1983. Herodot Tarihi (Çev. Müntekim Ökmen). İstanbul.
• HERZFELD, E. 1968. The Persian Empire: Studies in Geography and Ethnography of the Ancient Near East. Wiesbaden.
• HONIGMANN, E. 1970. Bizans Devletinin Doğu Sınırı. İstanbul.
• IŞIKLI, M. 2011. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü. İstanbul.
• KLEISS, W. 1970. “Ausgrabungen in den urartaischen Festung Bastam, 1969”, AMI 3: 7-65.
• KONUKÇU, E. 1992. Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum. Ankara.
• KOŞAY, H. Z. 1964. “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)”, Atatürk Konferansları I. Ankara: 91-94.
• KOŞAY H. Z.1967. “Pulur Kazısı”. VI. Türk Tarih Kongresi. Ankara: 14- 15.
• KOŞAY H. Z.1972. “Hitit Tapınağı Samuha Nerededir”, Belleten 144: 463-468.
• KOŞAY, H. Z. 1984. Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi. Ankara.
• KOŞAY, H.Z/TURFAN, K. 1959. “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten XXIII/91: 349-414.
• KOŞAY, H.Z/VARY, H. 1964. Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu. Ankara.
• KOŞAY, H. Z/VARY, H. 1967. Güzelova Kazısı. Ankara.
• KOZBE, G/CEYLAN, A. 2008. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - 6a-b Demir Çağları, İstanbul.
• KÖKTEN, İ. K. 1943. “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten VII/27: 601-613.
• KÖKTEN, İ. K. 1944. “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar”, Belleten VIII/32: 659-680.
• KÖKTEN, İ. K. 1947a. “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar”, Belleten XI/43: 431-472.
• KÖKTEN, İ. K. 1947b. “Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkında Yeni Gözlemler”, DTCFD 5/1-5: 223-236.
• KÖKTEN, İ. K. 1953. “1952 Yılında Yaptığım Tarih Öncesi Araştırmalar”, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi XI/2-4: 177- 209.
• KÖNİG, F. W. 1955-57. Handbuch Der Chaldischen Inschriften, Archiv für Orientforschung Herausgegeben von Ernst Weidner. Graz.
• KRUPNOV, F. I. 1964. “The Most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian Community”, Soviet Anthropology and Archaeology III: 31-42.
• KSENOPHON, 1984. Anabasis. Onbinlerin Dönüşü. İstanbul.
• LANG, D. M. 1970. Armenia. London.
• LEHMANN-HAUPT, C. F. 1928-1935. Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II. Leipzig.
• LLOYD, S. 1956. Early Anatolia. London.
• LLOYD, S. 1967. Early Highlands Peoples of Anatolia. London.
• LUCKENBILL, D. D. 1926-27. Ancient Records of Assyria and Babylonia I-II. Chicago.
• LUCKENBILL, D. D. 1968. Ancient Record of Assyria and Babylonia I: Historical Records Assyria from the Earliest Times to Sargon to the end. Chicago 1926-1927. New York.
• MACQUEEN, J. G. 2001. Hititler ve Hitit Çağında Anadolu. Ankara.
• MARR, N. A. 1919. “Nadpis Sardmi II. Sina Argištiya v Das-Kerpi na Haldirskom Ozere”, Zapiski Kavkasskago Muzeya B (I).
• MELIKIŞVILI, A. G. 1950. “Diauehi”, Vestnik Drevney Istorii 34/4: 26-42.
• MELIKIŞVILI A. G. 1960. Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Moskova.
• MELIKIŞVILI, G. A. 1971. Die Urartaische Sprache. Roma.
• MELLAART, J. 1958. “The End of the Early Bronze Age in Anatolia and Aegean”. AJA 62: 9-33.
• MEŞÇANINOV, I. I. 1931-32. “Neue chaldische Inschriften 2. Die Inschrift Sardurs 3. in Daş-kerpi”, AfO 7: 160-164.
• MEYER, E. 1954. Geschichte des Altertums. Stutgart.
• ORTHMANN, W. 1968 -1969. “Eine Urartaeische Inschrift in Avnik”, AFO 22: 77- 78.
• ÖZGÜÇ, T. 1966. Altıntepe I: Mimarlık Anıtları ve Duvar Resimleri: Ankara.
• ÖZGÜÇ, T. 1969. Altıntepe II. Ankara.
• ÖZGÜL, O. 2011A. Eskiçağda (Yukarı) Aras Vadisi (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum.
• ÖZGÜL, O. 2011B. “Pasin Ovası’nın Tarihi Coğrafyası” Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi-8, Kars, 91-106.
• ÖZGÜL, O. 2015. “Erzurum Tortum’da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/9: 69-92.
• ÖZGÜL, O/CEYLAN A. vd. 2013. “2011 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 277-292.
• PAYNE, M. R. 2006. Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu. İstanbul.
• PEHLIVAN, M. 1984. En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum.
• PEHLIVAN, M. 1990. “Karaz ve Hurriler”, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi-I: 168-176.
• PEHLIVAN, M. 1991a. Daya (e) ni /Diau(e)hi. Erzurum.
• PEHLIVAN, M. 1991b. Hayaşa. Erzurum.
• PIOTROVSKII, B. B. 1962. “The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.”, VI. International Congress of Prehistori cand Proto historic Sciences. Moscow.
• PIOTROVSKII, B. B. 1967. Urartu: The Kingdom of Van and Its Art. London.
• RYAN, C. V. 1954. A Guide to the Known Minerals of Turkey. Ankara.
• SAGONA, A. G. 1999. “The Bronze Age-The Iron Age Transition in Northeast Anatolia: A View from Sos Höyük”, Anatolian Studies 49: 153-157.
• SAGONA A. G. 2000. “Sos Höyük and the Erzurum Region in late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeastern Anatolia Area”, Anatolica XI. Chronologies des pays du Caucuses et de L’euphrate aux I ve III e Millenaries (Eds. C. Morro/H. Hauptmann) Paris: 329-373.
• SAGONA A.G/ERKMEN, M/SAGONA, C. 1997. “Excavations Sos Höyük 1995”, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı - I. Ankara: 137-143.
• SALVINI, M. 1967. Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della Formazione del regnodi Urartu. Roma.
• SALVINI, M. 2000. “La civilta dei Hurriti, popolo del’Asia enteriore antica. Introduzione alla storia degli studi e alla documentazione testuale”, La Parola del Passato 55: 7-113.
• SALVINI, M. 2006. Urartu Tarihi ve Kültürü. İstanbul.
• SAMI, Ş. 1889 (1306). Kamusü’l- Alâm. İstanbul.
• SARAÇOĞLU, H. 1956. Doğu Anadolu. İstanbul.
• SARAÇOĞLU, H. 1989. Doğu Anadolu Bölgesi. İstanbul.
• SAULCY, I. F. J. C. de, 1853. Voyage autour de la Mer Morte et dans les terres bibliques, Paris.
• SAYCE, A. H. 1882. “The Cuneiform Inscriptions of Van”, JRAS 14 (no. 1-57): 377-732.
• SAYCE, A. H. 1888. “The Cuneiform Inscriptions of Van, 3”, JRAS 20 148 (no. 58-68): 1-48.
• SAYCE, A. H. 1890. “Monolith Inscription of Argistis King of Van”, Records of the Past 4: 134-136.
• SAYCE, A. H. 1893. “The Cuneiform Inscriptions of Van, part 4”, JRAS 25 (no. 69-79): 1-39
• SAYCE, A. H. 1929. “Same New Vannic Inscriptions”, JRAS 61 (no. 93- 100): 297-336.
• SCHULZ, F. E. 1840. “Memoire sur le lac de Van et ses Environs”, JA 3(9): 257-323.
• SEMBATIANTS, M. V. 1910. Ararat.
• STRABON 2000. Antik Anadolu Coğrafyası. İstanbul.
• ŞAMI, N. 1987. Zâfername (Çev. Necati Lugal). Ankara.
• ŞENYURT, S. Y. 2005a. Büyükardıç. Ankara.
• ŞENYURT, S. Y. 2005b. Tasmasor. Ankara.
• ŞENYURT, S. Y/EKMEN, H. 2005. Tetikom Höyük: Pasinler Ovasında Bir Demir Çağı Yerleşmesi / An Iron Age Settlement in Pasinler Plain. Ankara.
• ŞENYURT, S.Y/RESUL, İ. 2005. Güllüdere. Ankara.
• ŞENYÜREK, M. 1944. “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not” Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi II/2: 349-352.
• TARHAN, M. T. 1978. M.Ö. XIII. Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlanmamış Doçentlik Tezi). İstanbul.
• TARKAN, T. 1974. “Ana Çizgileriyle Doğu Anadolu Bölgesi ve Çevresi”, Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı. Erzurum.
• TOPALOĞLU, Y/GÜNAŞDI Y. vd. 2011. “2009 Yılı Erzurum-Erzincan- Kars-lğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 1-21.
• TSERETHELI, G. B. 1939. The Urartean Monuments in the Georgian Museum. Tbilissi.
• TUNCEL, M. T. 1991. “Aras”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi-3: 332- 335.
• TURAN, O. 1993. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul.
• ÜNAL, A. 1997. “Hurriler. Hurri Tarihi, Kültürü ve Arkeolojisiyle İlgili Yeni Buluntular ve Gelişmeler”, 1996 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları. Ankara: 11-35
• ÜNAL, A. 2002. Hititler Devrinde Anadolu I. İstanbul.
• ÜNGÖR, İ. 2015. “Urartu Kale Kazıları (Pasinler Kalesi)”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu. Cambridge: 432-442.
• ÜNGÖR, İ/ B INGÖL A. vd. 2014. “2012 Yılı Erzincan, Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları”, 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı I. Ankara: 61-77.
• YALÇINLAR, İ. 1951. “Soğanlı Kaçkar ve Mescit Dağı Silsilelerinde Glasiyasyon Şekilleri”, Coğrafya Enstitüsü Dergisi-2: 2055.
• YEZD I, Ş. A. 2013. Emir Timur (Zafername) (Çev. A. Batur). İstanbul.