DAĞLIK PHRYGIA’DA HELLENİSTİK VE ROMA İMPARATORLUK DÖNEMİ ANITSAL KAYA MEZARLARINDAKİ CEPHE MİMARİSİ VE MİMARİ SÜSLEME ÖĞELERİ ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2016, Sayı: 19, 243 - 267, 01.01.2016

R. Eser Kortanoğlu

Öz

Antik Dönem Anadolusu’nda, Phrygia Bölgesinin “dağlık kesimi” Dorylaion günümüzde Eskişehir ili , Kotiaion günümüzde Kütahya ili ve Akroinos günümüzde Afyon ili arasında kalan kısmıdır ve “Dağlık Phrygia” olarak adlandırılmıştır. Dağlık Phrygia Bölgesinde “Phryg” Döneminde kayaya oyulmuş Ana Tanrıça tapınımı ile ilgili görkemli anıtlar ve aynı döneme ait anıtsal oda mezarların yanı sıra Hellenistik ve Roma İmparatorluk Dönemlerinde kayaya oyulmuş çeşitli tipte mezarlar ve oda mezarlar da bulunmaktadır. Hellenistik ve Roma İmparatorluk Dönemlerinde Dağlık Phrygia Bölgesi’nde, kayaya oyulmuş oda mezarların yarıya yakın kısmında çeşitli seviyelerde cephe mimarisi ve süslemeleri tespit edilebilmiştir. Bu cephe mimarisine sahip oda mezarlardan bazıları anıtsal nitelik gösterirler ve cephelerinde barındırdıkları süsleme ve diğer bazı unsurlardan dolayı sadece mezar tipolojisi yönünden değil “cephe düzenlemesi” açısından da ayrıca değerlendirilmeleri gerekir. Bu nedenle söz konusu anıtsal cephe mimarisine sahip oda mezarlardan, önemli örnekler olduklarını düşündüğüm 20 kadarı farklı açılardan makalede irdelenmeye çalışılmıştır. Bunlar Eskişehir ili sınırları içerisinde Kümbet-Deliklikaya, Kümbet – Solon’un Mezarı, Zehran, bölgenin tapınak formlu en anıtsal kaya mezarı olan Gerdekkaya, kutsal Phryg Yazılıkayası’nda bulunan Kırkgözkaya, Kilise, Yapıldak nekropolisindeki oda mezarlar, Afyon ili sınırları içerisinde ise Ahlatçıinler nekropolisindeki oda mezarlar, Ayazin kasabasındaki oda mezarlar, Güllük mevkiindeki bir oda mezar, Demirli köyü civarındaki nekropolisten bir oda mezar’dır. Dağlık Phrygia Bölgesi’ndeki oda mezarlar tarihlendirilirken iki önemli karşılaştırma ögesi dikkate alınmıştır. Mezar tipolojisi ve cephe mimarisi/süslemeleri. Mezar tipolojisi makalenin ana içeriğinden apayrı bir konudur ve dolayısıyla burada üzerinde durulmamıştır. Cephe düzenlemesi için ise farklı Antik bölge ve coğrafyalardaki yapılar veya oygular ile yapılması gereken olağan karşılaştırmaların yanı sıra, Phrygia Bölgesi ve Dağlık Phrygia Bölgesi kaya oyguları için, literatürde “türsteine” veya “doorstone” şekliyle daha çok kullanılan “sahte kapı stelleri”, bunların bölgede kaya oygularındaki yansımaları ve tüm Antik coğrafyanın en önemli lahit üretim merkezlerinden olan ve Dağlık Phrygia’ya çok yakın bir konumda bulunan Dokimeion tipi lahitler ile yapılan karşılaştırmalar dikkate değer bir nitelik taşımaktadır. Ayrıca kendi kutsal bölgesinde tanrıçanın hemen her dönemde kaya üzerinde betimlenmesi de “gelenek” ve “süreklilik” kavramları için bir diğer özel örnektir.

Anahtar Kelimeler

Hellenistik ve Roma İmparatorluk Dönemleri, Phrygia, Kaya Mezarları, Anıtsallık, Cephe Mimarisi.

NOTES ON FAÇADE ARCHITECTURE AND ORNAMENTAL ELEMENTS ON MONUMENTAL ROCK - CUT TOMBS IN HIGHLAND OF PHRYGIA IN HELLENISTIC AND ROMAN IMPERIAL PERIODS

Öz

In the Ancient Anatolia “mountainous section” of Phrygia Region is the section between Dorylaion today the province of Eskisehir , Kotiaion today the province of Kütahya and Akroinos today the province of Afyon and it was named “Highlands of Phrygia”. In addition to magnificent monuments related to Mother Goddess worship carved in rock in “Phrygian” period as well as monumental tombs of the same period, various types of tombs and chamber tombs carved in rock in Hellenistic and Roman Imperial Periods can be found in Highlands of Phrygia Region. In almost half of the rock-cut chamber tombs carved in rock in Mountainous Phrygia Region in Hellenistic and Roman Imperial Periods façade architecture and ornaments at various levels could be detected. Some of the chamber tombs having such façade architecture are monumental in nature and they are required to be assessed not only in terms of tomb typology but also in terms of “façade design” separately due to ornaments and certain other elements in their facades. For this reason, approximately 20 of the rock-cut chamber tombs with the monumental façade architecture in question which I consider to be significant examples have been examined in the article for different aspects. These are Kümbet-Deliklikaya, Kümbet – Solon’s tomb, Zehran, Gerdekkaya which is the most monumental rock-cut tombs with temple form in the region, Kırkgözkaya located in Sacred Phrygian Yazılıkaya, Church, chamber tombs in Yapıldak necropolis within the boundaries of the province of Eskisehir, chamber tombs in Ahlatçıinler necropolis, rock-cut chamber tombs in Ayazin town, in Güllük location, from the necropolis nearby village Demirli within the boundaries of the province of Afyon. Two significant elements of comparison have been taken into consideration while dating the rock-cut chamber tombs in Highlands of Phrygia Region: tomb typology and façade architecture/ornaments. Tomb typology is an issue quite separate from the main content of the article and consequently it was not discussed in detail in this study. For façade design, in addition to the ordinary comparisons to be made with structures or carvings in different Ancient regions and geographical regions, the comparisons made for rock carvings in Phrygia Region and Highlands of Phrygia Region with “false door steles” mostly used as “türsteine” or “doorstone” in the literature, reflections of them in the rock carvings in the region as well as Dokimeion type tombs which is one of the most significant tomb production centers of the ancient geography and located in splitting distance to Highlands of Phrygia are remarkable. Furthermore, description of the goddess in her own holy region on the rock in all most all periods is another special example for the concepts of “tradition” and “continuity”.

Anahtar Kelimeler

Hellenistic and Roman Imperial Periods, Phrygia, Rock-cut Tombs, Monumentality, Façade Architecture

Kaynakça

• AKURGAL, E., 1961. Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander. Berlin.
• AKURGAL, E., 1987. Anadolu Uygarlıkları. İstanbul. AM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung.
• BARTH, H., 1860. “Reise von Trapezunt durch die nördliche Hälfte KleinAsiens nach Scutari im Herbst 1958”, PGM III: 3-105.
• BELKE, K./MERSICH, N., 1990. TIB 7: Phrygien und Pisidien. Wien.
• BERNDT, D., 2002. Midasstadt in Phrygien. Eine sagenumwobene Stätte im Anatolischen Hochland. Mainz Am Rhein.
• BRANDENBURG, E., 1906. Neue Untersuchungen im Gebiet der Phrygischen Felsenfassaden. München.
• BRANDENBURG, E., 1907. “Klein-Asiatische Untersuchungen I”, OLZ X: 3-8.
• BRANDENBURG, E., 1909. “Klein-Asiatische Untersuchungen III”, OLZ XII: 145-154.
• BRANDENBURG, E., 1914. “Über Felsarchitectur im Mittelmeergebiet”, Mitteilugen der Vorderasiatischen Gesellschaft XIX: 1-96.
• FEDAK, J., 1990. Monumental Tombs of the Hellenistic Age: A Study of Selected Tombs from the Pre-Classical to the Early Imperial Era. Toronto.
• GABRIEL, A., 1965. Phrygie. Exploration Archéologique IV. La Cité de Midas Architecture. Paris.
• GALL, H. von., 1966. Die paphlagonischen Felsgräber. Tübingen.
• HASPELS, C.H.E., 1971. The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments I-II. Princeton. Ist Mitt Istanbuler Mitteilungen. JHS The Journal of Hellenic Studies.
• KELP U., 2008. “Neue Funde und Forschungen in Phrygien”, Asia Minor Studien 61: 69-91.
• KELP U., 2015. Grabdenkmal und lokale Identität. Ein Bild der Landschaft Phrygien in der römischen Kaiserzeit. Bonn.
• KOERTE, A., 1898. “Kleinasiatische Studien III. Die phrygischen Felsendenkmäler”, AM XXIII: 80-153.
• KORTANOĞLU, R.E., 2007. “Dağlık Phrygia’da Aslan Kabartmalı Roma İmparatorluk Dönemi Kaya Mezarları”, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan / VITA Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol. İstanbul: 417-431.
• KORTANOĞLU, R.E., 2008. Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Dağlık Phrygia Bölgesi Kaya Mezarları. Eskişehir.
• KORTANOĞLU, R.E., 2008b. “Phrygia’da Makedonia Kalkan Bezemeleri İle Süslenmiş Bir Kaya Mezarı ve Mezar Sahibinin Kökeni Üzerine”, Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı. Euergetes / Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag. Antalya: 735-745.
• KORTANOĞLU, R.E., 2008c. “Phrygia Kayalıklarında Konumlandırılmış Medusalar”, Muhibbe Darga Armağanı. İstanbul, Sadberk Hanım Müzesi Yayını, 321-334.
• KORTANOĞLU, R.E., 2011a. “koimάomai (Dormir)”, Özsait Armağanı. Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler/Studies Presented to Mehmet and Nesrin Özsait. İstanbul: 277- 286.
• KORTANOĞLU, R.E., 2011b. “Rock-cut Tombs Which are Located in the Highlands of Phrygia: An Analysis within the Frame of Hellenistic and Roman Imperial Periods in Context of Typology and Façade Carving”, The IIIrd International Symposium of Archaeology (Kütahya Dumlupınar University, University of Freiburg, DAI-İstanbul). İstanbul: 94-121.
• KORTANOĞLU, R.E., 2012. “Dağlık Phrygia Bölgesi Hellenistik ve Roma Dönemi Kaya Mezarlarında Frig Etkileri / Phrygian Influences on the Hellenistic and Roman Rock-cut Tombs of the Phrygian Highlands”, Frigler. Midas’ın Ülkesinde, Anıtların Gölgesinde / Phrygians. In the Land of Midas, In the Shadow of Monuments (Eds. T. Tüfekçi Sivas / H. Sivas). İstanbul: 288-307.
• KORTANOĞLU, R.E., 2015. “Monumentality upon Logos: Tomb Architecture in the Sacred Area of Phrygia, Significance and New Interpretations”, The Phrygian Lands over from Prehistory to the Middle of the 1st Millennium AD, (Anadolu University, Eskişehir, 2-8.11.2015). Eskişehir: 10-11.
• LABORDE, L. de., 1838. Voyage de L’Asie Mineure. Paris.
• LEAKE, W.M., 1824 (1976). Journal of a Tour in Asia Minor. With Comparative Remarks on the Ancient and Modern Geography of that Country. London.
• LOCHMAN, T., 2003. Studien zu kaiserzeitlichen Grab-und Votivreliefs aus Phrygien. Basel. MKKS Müze Kurtarma Kazıları Semineri. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Ankara. OLZ Orientalistischen Litteratur Zeitung.
• ÖZÇATAL, M.F., 1993. “Gerdekkaya ve Yazılıkaya’da 1991 Yılı Çalışmaları”, MKKS 3: 419-439.
• PERROT, G., 1890. Histoire de L’Art dans L’Antiquité V: Perse, Phrygie, Lydie et Carie, Lycie, Paris. Librairie Hachette. PGM Petermanns geographische Mitteilungen.
• RADET, G., 1895. “En Phrygia, Rapport sur une Mission Scientifique en Asie Mineure (1895)”, Nouvelles Archives des Missions Scientifiques et Littéraires VI: 425-594.
• RAMSAY, W.M., 1882a. “Studies in Asia Minor. Part I: The Rock Necropoleis of Phrygia”, JHS III: 1-68.
• RAMSAY, W.M., 1882b. “Some Phrygian Monumets”, JHS III: 256-263.
• RAMSAY, W.M., 1888. “A Study of Phrygian Art I”, JHS IX: 350-382.
• RAMSAY, W.M., 1889. “A Study of Phrygian Art II”, JHS X: 147-189.
• REBER, F. von., 1897. Die phrygischen Felsendenkmäler. Munchen.
• SİVAS, T., 1999. Eskişehir-Afyonkarahisar-Kütahya İl Sınırları İçindeki Phryg Kaya Anıtları. Eskişehir.
• SİVAS, T., 2007a. “Frigler ve Frig Uygarlığı / Phrygians and The Phrygian Civilization”, Friglerin Gizemli Uygarlığı / The Mysterious Civilization of the Phrygians (Eds. T. Tüfekçi Sivas / H. Sivas). İstanbul: 15-28.
• SİVAS, T., 2007b. “Batı Frigya’da Frig Yerleşmeleri ve Kaya Anıtlarının Araştırılması / Survey of Phrygian Settlements and Rock-cut monuments in Western Phrygia”, Friglerin Gizemli Uygarlığı / The Mysterious Civilization of the Phrygians (Eds. Taciser Tüfekçi Sivas – Hakan Sivas) İstanbul: 77-92.
• SİVAS, T., 2008. “Frigler”, National Geographic. Ocak: 58-79.
• SİVAS, T., 2010. “Frig Vadileri’nden Günümüze Kalan Frig İzleri”, Frig Vadileri. Eskişehir: 16-53.
• SİVAS, T., 2012. “Frig Vadileri ve Kutsal Yazılıkaya-Midas Kenti / Phrygian Valleys and Sacred Yazılıkaya-Midas City”, Frigler. Midas’ın Ülkesinde, Anıtların Gölgesinde / Phrygians. In the Land of Midas, In the Shadow of Monuments (Eds. T. Tüfekçi Sivas/H. Sivas). İstanbul: 112-159.
• TIB Tabula Imperii Byzantini TEXIER, C., 1862 (2002). Küçük Asya. Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Çev. A. Suat) Ankara.
• TRITSCH, F.J., 1943. “False Doors on Tombs”, JHS LXIII: 113-115.
• WAELKENS, M., 1977. “Phrygian Votive and Tombstones as Sources of the Social and Economic Life in Roman Antiquity”, Ancient Society VIII: 277-315.
• WAELKENS, M., 1980. “The Doorstones of Phrygia”, Yayla III: 12-16.
• WAELKENS, M., 1982. Dokimeion. Die Werkstatt der Repräsentativen Kleinasiatischen Sarkophage. Berlin.
• WAELKENS, M., 1986. Die Kleinasiatischen Türsteine. Typologische und epigraphische Untersuchungen der kleinasiatischen Grabreliefs mit Scheintür. Mainz.