NAHÇIVAN’IN KALKOLİTİK ÇAĞ KÜLTÜRÜ AZERBAYCAN

Yıl 2018, Sayı: 23, 29 - 52, 01.07.2018

Zeynep Kuliyeva Veli Bahşeliyev

Öz

Güney Kafkasya’da Kalkolitik Dönem’e ait çeşitli araştırmalar yapılmasına karşın tüm sorunlar çözülmüşdeğildir. Kalkolitik kültürün çeşitli aşamaları arasındakı ilişkiler, özellikle Son Kalkolitik kültürünün kökeni vetarihlendirilmesi ile ilişkili sorunlar aydınlatılmış sayılamaz. Şu anda Güney Kafkasya’nın Son Neolitik ve SonKalkolitik Dönem kültürleri arasında bir kesintinin varlığı söz konusudur. Nahçıvan Kültepe’sinde Neolitik Dönem’densonra İlk Tunç Dönemi, Menteş Tepe, Arataşen, Hatunark-Aknaşen gibi yerleşmelerde ise Neolitik Dönem’densonra Son Kalkolitik Dönem gelmektedir. Bu yüzden araştırmacıların Son Kalkolitik Dönem kültürlerinin kökeniniNeolitik Dönem yerleşmelerde araması tam başarılı olmamıştır. Güney Kafkasya’nın Kalkolitik kültürü yayınlardaErken Kalkolitik MÖ. 4800-4000 ve Orta/Son Kalkolitik MÖ 4000-3200 olarak tanıtılmıştır. AraştırmacılarErken Kalkolitiği MÖ V binyılın birinci yarısına, Orta Kalkolitik’in sonunu ve Son Kalkolitiği MÖ V. binyılınikinci yarısına ait etmişlerse de Kalkolitik Dönem’in erken ve orta evresine ait edilen buluntular, özellikle MÖ V.binyılın birinci yarısına ait arkeolojik malzemeler hakkında bilgiler yeterli olmamıştır. Son yıllar Güney Kafkasyave Yakın Doğu’nun kavşağında yer alan Nahçıvan’da yapılan araştırmalar sırasında Kalkolitik Dönem’e ait yeniyerleşmeler bulunmuştur. Nahçıvançay ve Sirabçay vadisinde yer alan bu yerleşmeler sırasında Nahçıvan Tepe,Uçan Ağıl, Uzun Oba yerleşmeleri araştırılırken Kalkolitik Dönem’in erken MÖ 5000-4600 ve orta MÖ 4600-4400 evresine ait bulgular ortaya çıkarılmıştır. Nahçıvan Tepe, Uçan Ağıl ve Uzun Oba’da yapılan araştırmalarbu döneme ait arkeolojik eserlerin Ovçular Tepesi, Tehut, Sioni, Menteş Tepe, Arataşen, Berikldeebi, Büyük Kesikve diğer yerleşmelerle temsil edilen Son Kalkolitik kültürden farklı olduğunu ortaya koymuştur. Sirabçay vadisindeyapılan araştırmalar ise Son Kalkolitik kültürün birbirinden farklı iki evresinin mevcut olduğunu söylemeye olanaksağlamıştır. Sirabçay vadisinde ortaya çıkarılan Kalkolitik yerleşmeler Nahçıvan’da Ovçular Tepe’sinden sonrakıaşamaya MÖ 4400-4000 ait olmakla Son Kalkolitik kültürün final evresini MÖ 4000-3600 yansıtmaktadır.Nahçıvan’da yer alan Kalkolitik Dönem yerleşmelerinin araştırılması bu coğrafyadakı Kalkolitik kültürleri MÖ V.binyılın başlarından MÖ IV. binyılın ortalarına gibi kesintisiz gözlemlemeye olanak tanımıştır. Nahçıvan’da KalkolitikDönem’in erken ve orta evresi Dalma Tepe kültürü ile sık bağlantılıdır. Dalma Tepe kültürü için karakteristik olanbaskı bezemeli seramikler Urmiye Havzası, Karabağ, Mil-Muğan ve Doğu Anadolu yerleşmelerinde görülmüştür.Bu Urmiye Havzası ile Azerbaycan’ın kuzeyi ve Doğu Anadolu arasındakı ilişkileri yansıtmaktadır. Yakın Doğukültürlerinin Güney Kafkasya’ya etkisi bu bölgeler arasındaki kültürel-ekonomik ilişkilerle bağlantılı olmuştur. Builişkileri sağlayan Güney Kafkasya’nın zengin hammadde, o sıradan obsidyen ve bakır madenleri olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Güney Kafkasya, Nahçıvan, Nahçıvan Tepe, Ovçular Tepesi, İlk Kalkolitik, Orta Kalkolitik Çağ

CHALCOLITHIC PERIOD CULTURE OF NAKHCHIVAN AZERBAIJAN

Öz

The Chalcolithic Period culture of South Caucasus is studied by different researches, but some problems have not been unsolved. Communications of different stages of Chalcolithic Period culture, especially genesis questions and date of Late Chalcolithic Period culture are not clarified. Now there is a gap between Late Neolithic and Late Chalcolithic Period cultures. In Nakhchivan Kültepe, the Neolithic Period is replaced with the Early Bronze Period, and in the settlements such as Mentesh Tepe, Aratashen and the Khatunarkh-Aknashen Neolithic Period is replaced with the Late Chalcolithic Age. In this regard researches of roots of Late Chalcolithic Period culture in monuments of the Neolithic period were unsuccessful. The Chalcolithic culture of South Caucasus in some researches stated as Early Chalcolithic 4800-4000 BC and Middle/Late Chalcolithic 4000-3200 BC . In spite of the fact that some researchers carried the early period of the Chalcolithic to the first half of the V. Millennium BC, the middle and late period to the second half of this millennium, however materials of the early and middle period are provided in insignificant quantity. In last years in Nakhchivan that is located on joint of South Caucasus and the Middle East numerous Chalcolithic monuments are revealed. At the same time researches of monuments such as Nakhchivan Tepe, Uçan Ağıl and Uzun Oba which located on the valley Nakhchivanchay and Sirabchay are revealed the findings relating to early 5000-4600 BC and middle stage 4600-4400 BC of Chalcolithic Period. These findings differ from findings of Ovchular Tepe, Tekhut, Sioni, Mentesh Tepe, Aratashen, Berikldeebi, Beyuk Kesik and others. By

Anahtar Kelimeler

South Caucasus, Nakhchivan, Nakhchivan Tepe, Ovçular Tepe, Early Chalcolithic Period, Middle Chalcolithic

Kaynakça

• АБИБУЛЛАЕВ, O.A. 1982. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР.Баку.Элм.
• ABEDI, A. / KHATIB,SHAHIDI H. / CHATAIGNER , CH. / NIKNAMI, K. / ESKANDARI, N. / KAZEMPOUR, M. / PIRMOHAMMADI, A. / HOSEINZADEH, J. / EBRAHIMI GH. 2014. “Excavation at Kul Tepe of (Jolfa), North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report”, Ancient Near Eastern Studies 51: 33-167.
• ABEDI, A. 2017. “Iranian Azerbaijan Pathway From The Zagros To The Caucasus, Anatolia And Northern Mesopotamia: Dava Göz, A New Neolithic And Chalcolithic Site In NW Iran”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry 17/1: 69-87.
• ACHUNDOV, T. 2007. “Sites des migrants venus du Proche-Orient en Transcaucasie”, Les cultures du Caucase (VIe - IIIe millénaires avant notre ère) leurs relations avec le Proche Orient, (Ed. B. Lyonnet). Paris: 95-122.
• АХУНДОВ, Т.И. 2012. Шомутепе.Баку.
• АХУНДОВ, Т. 2017. У истоков Кавказской цивилизации Гарабагского неолита.Баку.Афполиграф.
• ALIZADEH, K. / AZARNOUSH, M. 2003a. “Systematic survey of Tepe Baruj: Sampling Method and Statistical results (Barresi-ye Raveshmand-e Tappe-ye Baruj: Ravesh-e Numunebardari va Natayej-e Amari)”, Iranian Journal of Archaeology and History 33: 4–25 (In Persian with English summary).
• ALIZADEH, K. / AZARNOUSH, M. 2003a. “Systematic Survey of Baruj Tepe: Cultural Relationship between the South and the North of the Araxes River (Barasiy-e Ravehsmand-e Tapeh Baruj: Ravabet-e Farhan-gi-e do soye Rood-e Aras)”, Iranian Journal of Archaeology and History 34: 3–21 (In Persian with English summary).
• АЛИЕВ, Н. / НАРИМАНОВ, И. 2001. Культура Северного Азербайджана в эпоху позднего энеолита. Баку.Агридаг.
• ALMƏMMƏDOV, X. 2016. Qarabağın arxeoloji abidələri toplusu. Bakı. Çap Art.
• БАХШАЛИЕВ, В. 2005. Древняя металлургия и металлообработка на территории Нахчывани.Баку.
• БАХШАЛИЕВ, В.Б. 2013. “Прото Куро-Араксская керамика Нахчывана”, Российскаяархеология 3:105-107.
• БАХШАЛИЕВ, В.Б. 2014. “Новые энеолитические памятники на территории нахчывана”, Российскаяархеология 2: 88–95.
• БАХШАЛИЕВ, В.Б. 2015. “Новые материалы эпохи неолита и энеолита на территории Нахчывана”, Российскаяархеология 2: 136-145.
• BAHŞALİYEV, V. 2015. “Late Chalcolithic Culture of Nakhchivan and Problems of Caucasian Archaeology”. International Symposium on East Anatolia South Caucasus Cultures. İnternational Symposium on East Anatolia-South Caucasus Cultur (10-13 October 2012). (Eds. M. Işıklı / B. Can). London: 28-39.
• БАХШАЛИЕВ, В.Б. 2016. “Новые данные о поселении Кюльтепе I в Нахчыване”, Российскаяархеология 3: 38-41.
• BAXŞƏLİYEV, V. 2017a. I Kültəpə və onun ətrafında arxeoloji araşdırmalar. Bakı. Mütərcim.
• БАХШАЛИЕВ, В.Б. 2017b. “Исследование энеолитических памятников Сирабчайской и Нахчыванчайской долин”,Problems of the Archaeology of theCaucasus and Near East.Neolithic - Late Bronze Age. Baku. Институт археологии и этнографии: 108-121.
• BAXŞƏLİYEV, V.B., 2017c. “Kültəpə ətrafında arxeoloji araşdırmalar”, AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri 3: 117-124.
• BAXŞƏLİYEV, V. / MARRO, C. / AŞUROV, S. 2010. Ovçulartəpəsi. Bakı.Elm.
• BAXŞƏLİYEV, V. / QULİYEVA, Z. / RZAYEVA, R. 2017a. “Yeni Yol yaşayış yerində arxeoloji araşdırmalar”, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Sosial elmlərseriyası 1: 49-56.
• BAXŞƏLIYEV, V. / MARRO, C. / BERTHON, R. / QULIYEVA, Z. / SARIALTUN, S. 2017b. Kültəpədə arxeoloji qazıntılar (2013-2016). Bakı. Nurlan.
• BAXŞƏLİYEV ,V. / QULİYEVA, Z. / HƏŞİMOVA, T. / MEHBALIYEV, K. / BAXŞƏLİYEV, E. 2018. Naxçıvan təpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar. Naxçıvan. Əcəmi.
• БАДАЛЯН, Р. С. / КИКОДЗЕ, 3. К. / КОЛЬ, Ф. Л . 1966. “Кавказский обсидиан: источники и модели утилизации и снабжения (Результаты анализов нейтронной активации)”,Историко-филологический журнал1-2: 245-264.
• BADALYAN, R. S. / HARUTYUNYAN A. / CHATAIGNER, A. / FRANÇOISE, LE MORT. / JACQUES, CH. / JACQUES, ELIE B. / ADRIAN, B. / VALENTIN, R. / HOVSEPYAN R. 2010. “The Settlement of Akhnashen-Khatunarkh, A Neolitic Site in the Ararat Plain (Armenia): Excavation Results 2004-2009”, TÜBA-AR 13: 185-218.
• BROWN, T.B. 1951. Excavation in Azerbaijan 1948. London.
• DYSON, R. H. / YOUNG, T. C. JR. 1960. “The Sulduz Valley Iran: Pisdeli Tepe”, Antiquity 34: 19-22.
• CONNOR, S. / SAGONA, A. 2007. “Environment and Society in the Late Prehistory of Southern Georgia, Caucasus”Les Cultures du Caucase (VI-III millenaires avant notre ere), Leurs Relations avec le Proche-Orient. (Ed. B Lyomet). Paris: 21–36.
• ESİN, U. 2012. “Tülintepe Kurtarma Kazıları”, I. Uluslararası AhlatAvrasya Kültür ve Sanat Sempozyumu (23-25 Ağustos 2012). Ahlat-Bitlis-İstanbul: 87-90
• ESİN,U. 1976. ”Tülintepe Excavations, 1972 “, Keban Project 1972 Activities I/3: 147-163.
• ÇİLİNGİROĞLU, Ç. 2010. “The Appearance of Impressed Pottery in the NeolithicAegean and Its Implications for Maritime Networks in the Eastern Mediterranen”, TÜBA-AR 13: 9-22.
• GAILHARD, N. / BODE, M. / BAKHSHALIYEV, V. / HAUPTMANN, A. / MARRO, C. 2017. “Archaeometallurgical Investigations in Nakhchivan,Azerbaijan: What Does the Evidence from Late Chalcolithic Ovçular Tepesi Tell Us about the Beginning of Extractive Metallurgy?”, Journal of Field Archaeology 42/6: 530-550.
• GÜLÇUR, S. 1988. Die Chalkolitische Keramik von Norsuntepe (Elazig/ Südosttürkei) Unpublished PhD. Thesis, University of Tübingen.
• GÜLÇUR, S. 2000. “Norşuntepe: die chalkolitischen Keramik (Elazığ/Ost Anatolien”, Varia Anatolica XI: 375-418.
• HAUPTMANN, H. 1972. “Die Grabungen aus dem Norsuntepe, 1970”, Keban Project 1970 Activities I/3: 103-117.
• HAMLIN, C. 1975. “Dalma Tepe”, Iran 13: 111–127.
• HEJEBRI, N. / BINANDEH, A. / NESTANI, J. / VAHDATI, N. H. 2012. “Excavation at Lavin Tepe North-west Iran”, Ancient Near Eastern Studies 40: 95-117.
• HEJEBRI, N. / PURFARAJ, A. 2005. “The Investigation of Cultural Relationships of Ardebil Province with North and Northeastern Iran in Neolithic and Chalcolithic Periods: Based on Archaeological Data of Ghosha Tepe in Shahar Yeri,” Abstracts of the International Symposium on Iranian Archaeology: Northern and Northeastern Regions, Tehran.
• HENRICKSON, E. F. / VITALI, V. 1987. “The Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran”, Paleorient 13/2: 37-45.
• HENRICKSON, E.F. 1983. Ceramic Styles and Cultural Interaction in the Early and Middle Chalcolithic of the Central Zagros, Iran.
• HEYDERYAN, M. / ZEYDI, M. / HERIEYAN, H.1392. “Kirmanşahın Sonqar Vadisində Orta Kalkolitik yaşayış yerləri”, Payambastanşünas 19: 1-14 (fars dilinde).
• ИЕССЕН, А.А. 1935. “К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе” ИзвестияГосударственной Академии Истории Маеериальной Культуры.М.-Л. 120: 7-216.
• KHADEMI N.F. / ABEDI A. / GLASCOCK M. D. / ESKANDARI N. / KHAZAEE M. 2013. “Provenance of Prehistoric Obsidian Artifacts from Kul Tepe, Northwestern Iran using X-ray fluorescence (XRF) analysis”, Journal of Archaeological Science 40: 1956-1965.
• KIGURADZE,T. 1986. Neolithische Siedlungen von Kvemo-Kartli. Georgien. München.Verlag.
• KIGURADZE,T.1998. “The Chalcolithic-Early Bronze Age Transition in the Eastern Caucasus”, VariaAnatolica XI: 321–325.
• КУШНАРЕВА, К.Х. / ЧУБИНИШВИЛИ, Т.Н. 1970. ДревниекультурыЮжногоКавказа. М; Л.Наука. KOŞAY, H. Z. / AKOK, M. 1966. Alacahöyük Kazısı 1940-1948’deki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor. Ankara.
• KROLL, S. 1990. “Der Kultepe bei Marand eine Chalkolithische siedlung in İranisch-Azarbaidjan”Archäologische Mitteilungen aus Iran 23: 59–71.
• QULİYEVA, Z. 2014. Arpaçay vadisinin Tunc dövrü arxeoloji abidələri. Bakı. Elm vətəhsil.
• ГЛОНТИ Л.И. / ДЖАХАВАШВИЛИ А.И. 1987. “Новые данные о многослойном памятнике эпохи энеолита-поздней бронзы в Шида-Картли-Бери Клдееби”, Краткие Сообщения Института Археологии 192: 83-86.
• LEVINE, L.D. 1975. “Archaeological investigations in the Mahidasht,western Iran”, Paléorient II/2: 487-490.
• LEVINE, L.D. / MCDONALD, M.M.A. 1977. “The Neolithic and Chalcolithic Periods in the Mahidasht”, Iran XV: 39-50.
• LYONNET, B. / GULIYEV, F. / HELWING, B. / ALIYEV, T. / HANSEN, S. / MIRTSKHULAVA, G. 2012. “Ancient Kura 2010–2011: The First Two Seasons of Joint field Work in the Southern Caucasus”, Archaologische Mitteilungen aus Iran und Turan 44: 1-190
• MARRO, C. / OZFIRAT, A. 2005. “Pre-classical Survey in Eastern Turkey. Third Preliminary Report: The Dogubeyazit Region”, Anatolia Antiqua XIII: 319–356.
• MARRO, C. / BAKHSHALIYEV, V. / ASHUROV, S. 2009. “Excavations at Ovçular Tepesi (Nakhichevan, Azerbaijan). First Preliminary Report the 2006-2008 seasons”, Anatolia Antiqua XVII: 31-87.
• MARRO, C. / BAKHSHALIYEV, V. / ASHUROV, S. 2011. “Excavations at Ovçular Tepesi (Nakhchivan, Azerbaijan). Second Preliminary Report: The 2009-2010 Seasons”, Anatolia Antiqua XIX: 53-100.
• МАХМУДОВ,Ф. 2008. Культура Юго-Восточного Азербайджана в эпоху бронзы и раннего железа. Баку.Нафта-Пресс.
• MAKHARADZE, Z. 2007. “Nouvelles donnes sur le Chalcolithique en Georgie orientale”, Les Cultures du Caucase (VI-IIIème millénaires avant notre ère). Leurs Relations avec le Proche-Orient (Ed. B. Lyonnet) Paris. CNRS Editions: 123-132.
• MAZIAR, S. 2010. “Excavations at Kohne Pasgah Tepesi, the Araxes Valley, the Northwest Iran: First Preliminary Report”Ancient Near Eastern Studies 47:165–193.
• МУНЧАЕВ, Р.М. 1975. Кавказ на заре бронзового века. М. Наука.
• МУНЧАЕВ, Р.М. / АМИРОВ, Ш.Н. 2009. “Взаимосвязи Кавказа и Месопотамии вVI-IV тыс. до н.э.” Международная научная конференция (11-12 сентября 2008). Баку.Чашыоглы: 41-52.
• MÜSEYIBLI, N. 2007. Böyük Kəsik. Eneolit dövrü yaşayış məskəni. Bakı. Nafta-Press.
• НАРИМАНОВ, И.Г. 1985. “Обеидские племена Месопотамии в Азербайджане”, Тезисы Всесоюзной археологической конференции. Баку.Элм: 271-277.
• НАРИМАНОВ, И.Г. 1987. Культура древнейшего земледельческоскотоводческого населения Азербайджана. Баку. Элм.
• NƏRIMANOV, İ.H. 2003. Naxçıvanın erkən əkinçi-maldar əhalisinin tarixindən. Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 1: 32-33.
• НАРИМАНОВ, И.Г. / ИСМАИЛОВ, Г.С. 1962. “Акстафачайское поселение близ г. Казаха”, Советская археология 4: 149-156.
• НАРИМАНОВ, И.Г. / АХУНДОВ, Т.И. / АЛИЕВ, Н.Г. 2007. Лейлатепе.Баку. ÖZFIRAT A. / MORRO C. 2008. “2004 Yılı, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”, Türk Arkeolojisi ve Etnoğrafya Dergisi 2007: 1-20.
• PALUMBI,G. A.2007. “Preliminary Analysis on the Prehistoric Pottery from Aratashen (Armenia)”, Les Cultures du Caucase (VIIIIème millénaires avant notre ère).Leurs Relations avec le Proche-Orient. (Ed. B. Lyonnet) Paris. CNRS Edition: 63-76.
• SCHWARZBERG, H. 2006. Figurale Ständer-Sozialkeramik Des Frühen Neolithikums Aus Kırklareli-Aşağı Pınar, TurkischThrakien, TÜBA-AR 9: 97-124. SEYIDOV A. / BAXŞƏLIYEV, V. / MAHMUDOVA V., 2010. Xələc. Bakı.Elm.
• СЕЛИМХАНОВ, И.Р. 1958. “К истории развития металлообработки и горногодела в Азербайджане“, Вестник АН СССР 9: 57-58.
• СЕЛИМХАНОВ, И.Р. 1960. К исследовании металлических предметов из «энеолитических памятников Азербайджана иСеверного Кавказа, Советскаяархеология 2: 89-102.
• SOLECKI, R. L. / SOLECKI, R. S.1973. “Tepe Sevan: A Dalma Period Site in the Margavar valley, Azerbaijan, Iran”, Bulletin of the Asia Institute of Pahlavi University 3: 98–117.
• TALAI, H.1983. “Pottery Evidence from Ahrendjan Tepe, a Neolithic Site in Salmas Plain, Azerbaijan, Iran”,AMI (16), 1983, pp. 7-17.
• TOРOСЯН, Р.М. 1976. Pаннеземледельческое поселениe Tехут. Eреван: Издательство АН Армянской ССР.
• VON DER OSTEN, H. H. 1937. The Alishar Hüyük Seasons of 1930-32, Part I, Oriental Institute Publications XXVIII. Chicago.
• VOIGT, M.M. 1983. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Philadelphia.
• YOUNG, T.C. 1974a. “Excavations at Godin Tappeh, 1973”,İn proceedings of the II Annual Symposium on Archaeological research in Iran. (Ed. F. Bagherzadeh) Tehran: 80-90.
• YOUNG,T. C. 1974b. “An Archaeological Survey in Kangavar Valley”, In Proceedings of the III Annual Symposium on Archaeological Research in Iran. (Ed. F. Bagherzadeh) Tehran: 23-30.
• YOUNG,T. C.1975. “Young Kangavar Valley Survey”, Iran XIII: 191-193.