YUKARI DİCLE HAVZASINDA DEMİR ÇAĞI GÖÇERLERİNDE DEVAMLILIK, DÖNÜŞÜM VE DEĞİŞİM: BİR SOSYAL ARKEOLOJİK DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Sayı: 25, 109 - 124, 01.03.2019

Ayşe Tuba Ökse

Öz

Yukarı Dicle havzasında Ilısu Barajı ve HES Projesi kapsamında yürütülen kurtarma kazıları, Demir Çağı boyunca yerel kültürün yaklaşık 800 yıl boyunca hangi bakımdan ve hangi oranlarda değişime uğradığı ve kendine özgü öğeleri nasıl koruduğunu ortaya çıkartmıştır. Orta Assur krallığının MÖ 1050 yıllarında Yukarı Dicle havzasından çekilmesinin ardından Doğu Anadolu kökenli göçebetopluluklar bölgeyi kışlık konaklama alanı olarak kullanmıştır. Konaklama alanları mevsimlik olduğundan, basit mimarili barınaklardan oluşmuş, kaplarını ihtiyaçları kadar kendileri üretmişlerdir. Bu toplulukların yaşam tarzlarını ve materyal kültürlerini Hellenistik döneme kadar sürdürmelerine karşın, zaman içerisinde gözlemlenen değişim, kültürün siyasi iktidarların düzenlediği zorunlu göçlerden ve bölgeye getirdikleri yeni ürünlerden etkilenerek değişim geçiren dinamik yapısını göstermiştir. MÖ 9. yüzyılda Yeni Assur İmparatorluğu’nun bölgeye egemen olmasının ardından başlayan değişim sürecinde bazı toplulukların mevsimlik barınaklarını kullanmalarına karşın bazılarının bunları daha kalıcı hale getirmeleri, besin ekonomilerinin büyük ölçüde kalıcı olmasına karşın, yaşam tarzında değişim sürecine girdiklerini göstermiştir. Bu süreçte kullandıkları kaplar arasında aynıcoğrafyaya yerleştirilen diğer toplulukların kullandığı malzemeleri de katmaya veya bunların biçimlerini taklit etmeye başlamaları, bu sürecin göstergeleri arasındadır. Bu durum, yerli göçer toplulukların beslenme ve sofra düzenlerinde de değişim meydana geldiğine işaret etmektedir. Değişime uğrayan maddi ve manevi özelliklerin çevreden etkilenme ve politik düzenin baskısı gibi etmenlere bağlanmasına karşın, değişimlerin devamlılık gösteren özelliklerden çok daha az olması, bu toplulukların kültürel öğelerini büyük ölçüde koruduklarını göstermiştir. Yaşam tarzlarındaki ve besin ekonomilerindeki kalıcılık, bu grupların MÖ 7. yüzyıl sonunda Yeni Assur İmparatorluğu’nun yıkılışından, bölgede Hellenizm krallıklarının egemen olduğu MÖ 3. yüzyıla kadar varlıklarını sürdürmelerini sağlamıştır. Bu çalışmada, bu toplulukların maddi kültür kalıntılarından yola çıkılarak toplum yapısı, yaşam tarzı ve üretimlerdeki değişimler ve kalıcı unsurlar, toplumsal varlığı sürdürme üzerinden farklı sosyolojik ve arkeolojik yaklaşımlar doğrultusunda yorumlanmıştır. Bu toplulukların yaşadığı devamlılık, dönüşüm ve değişimler toplumsal dinamikleri ve dış etkenlere göre biçimlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Göçebe Hayvancılık, Mevsimlik Yerleşim, Yukarı Dicle, Demir Çağı, Sosyal Arkeoloji

CONTINUITY, TRANSFORMATION AND CHANGE IN IRON AGE NOMADIC COMMUNITIES IN THE UPPER TIGRIS REGION: A SOCIAL ARCHAEOLOGICAL ASSESSMENT

Öz

The rescue excavations carried out within the Ilısu Dam and HEPP Project in the Upper Tigris Basin revealed evidence on how and how intensive the local culture throughout the Iron Age developed and changed within about 800 years, how local properties remained stable. Following the withdrawal of the Assyrian kingdom from the Upper Tigris basin in 1050 BC, nomadic communities of Eastern Anatolian origin used the area as winter pastures. Seasonal pastures bear simple dwellings and self-produced vessels for own use. Although these communities continue their lifestyles and material cultures until the Hellenistic period, the change observed over time has shown the dynamic nature of the change, influenced by forced migrations organized by the political power and influenced by new products brought to the region. Following the domination of the Neo-Assyrian Empire in the 9th century BC, some of these communities used more permanent seasonal shelters determining a new process of change in lifestyle; however, food economies remain mostly the same. This process demonstrates change in daily life by means of pottery assemblages; nomadic communities started to use also the material of sedentary communities living in the same region or imitated their vessels. This fact indicates a change in the nutrition and table arrangements of the local nomadic communities. Despite the fact that the material and moral characteristics of change are influenced from the pressure of the political order, continuing cultural elements show mainly permanent cultural assets. The lifestyles and food economies has allowed these groups to maintain their assets from the collapse of the New Assyrian Empire at the end of the 7th century BC to Hellenistic domination in the 3rd century BC. In this study, the lifestyle, changes in production, permanent cultural elements and continuity of social structure is interpreted on the basis of material culture, in the light of different sociological and archaeological approaches. The continuity, transformation and changes experienced by these communities are shaped according to their social dynamics and external factors

Anahtar Kelimeler

Nomadic Pastoralism, Seasonal Dwelling, Upper Tigris River, Iron Age, Social Archaeology

Kaynakça

• ARKONAÇ, S. A. 2001. Sosyal Psikoloji, İstanbul.
• AYDIN, K. 2014. “Yapısal İşlevselci Teori ve Toplumsal Tabakalaşma”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 5/8. (2014): 213-239.
• BARTL, K. 1994. “Die frühe Eisenzeit in Ostanatolien und ihre Verbindungen zu den benachbarten Regionen”, Baghdader Mitteilungen 25. (1994): 473-518.
• BARTL, K. 2001. “Eastern Anatolia in the Early Iron Age”, Migration und Kulturtransfer. Der Wandel vorderer- und zentralasiatischer Kulturen im Umbruch vom 2. zum 1. vorchristlichen Jahrtausend (Eds. R. Eichmann/H. Parzinger). Bonn: 383-410.
• BINFORD, L. R. 1962. “Archaeology as Anthropology”, American Antiquity 28/2. (1962): 217-225.
• ÇİÇEK, K./A. SAYDAM 1996. “Osmanlı Devletinde Nüfus Hareketleri ve Yerleşme”, Yeni Türkiye 2/8. (1996): 102-124.
• D’AGOSTINO, A. 2011. “The Upper Khabur and Upper Tigris Valleys between the End of the Late Bronze Age and the Beginning of the Iron Age: An Assessment of the Archaeological Evidence (Settlement Patterns and Pottery Assemblages)”, Empires after the Empire. Anatolia, Syria and Assyria After Suppiluliuma II (ca. 1200/800-700 B.C.) (Ed. K. Strobel). Firenze: 87-137.
• DAHRENDORF, R. 1959. Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford.
• DİNÇOL, A. M./S. KANTMAN 1969. Analitik Arkeoloji: Denemeler, Anadolu Araştırmaları III. İstanbul.
• DOĞAN, İ. 2000. Sosyoloji. İstanbul.
• DÖNMEZER, S. 1982. Sosyoloji. Ankara.
• EDİNSEL, K. 2014. Sosyolojik Düşünme ve Çözümleme 1: Etkenler, Oluşum Süreçleri ve Etkiler. Auguste Comte, Herbert Spencer, Karl Marx ve Friedrich Engels, Emile Durkheim, Max Weber. İstanbul.
• EMANET, A. 2016. “Yukarı Dicle Havzasında Göçer Toplulukların Kullandığı Yeni Assur Kapları: Salat Tepe Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 4 (Haziran 2016): 41-60.
• ERDEM, A. Ü. 2009. “Van Gölü Havzasında Bulunan Demir Çağı Yivli Çanak Çömleğinin Urartu Kalelerindeki Varlığı”, Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, Altan Çilingiroğlu’na Armağan (Eds. H. Sağlamtimur/E. Abay/Z. Derin/A. Ü. Erdem/A. Batmaz/F. Dedeoğlu/M. Erdalkıran/M. B. Baştürk/E. Konakçı). İstanbul: 299- 307.
• ERİM ÖZDOĞAN, A. 2007. “Çayönü”, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı: Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (Eds. M. Özdoğan/N. Başgelen). İstanbul: 57- 97.
• ERKİLET, A. 2013. Toplumsal Yapı ve Değişme Kuramları. Ankara.
• FOUCOULT, M. 1999. Bilginin Arkeolojisi (Çeviren V. Urhan). İstanbul.
• FRANGIPANE, M. 2012. “The Collapse of the 4th Millennium Centralised System at Arslantepe and the Far-Reaching Changes in 3rd Millennium Societies”, Origini 34. (2012): 237-260.
• GAMBLE, C. 2014. Arkeolojinin Temelleri (Çeviren D. Kayıhan). İstanbul.
• GIDDENS, A. 1998. Modernliğin Sonuçları (Çeviren E. Kuşdil). İstanbul.
• GIDDENS, A. 1999. Toplumun kuruluşu (Çeviren H. Özel). Ankara.
• GUARDUCCI, G./N. LANERI 2010. “Hirbemerdon Tepe During the Iron Age Period: A Case Study in the Upper Tigris River Region”, Anatolica 36. (2010): 17-65.
• GÜNERİ, S. 2002. “Cultural Connections between Anatolia and Caucasus-Central Anatolia During the Late Bronze Age-Early Iron Age in the Light of the 1987 Sos Höyük Excavations and North-eastern Turkey Surveys, Carried out Between 1985-1997”, Anatolia Antiqua 10. (2002): 11-77.
• GÜVENÇ, B. 2008. Türk Kimliği: Kültür Tarihinin Kaynakları. Ankara.
• HANÇERLİOĞLU, O. 1986. Toplumbilim Sözlüğü. İstanbul.
• HARMANŞAH, Ö 2012. “Beyond Aššur: New Cities and the Assyrian Politics of Landscape”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 365. (2012): 53-77.
• HAVILAND, W. 2002. Kültürel Antropoloji. İstanbul.
• HODDER, I. 2013. “Post Süreçsel ve Yorumlamalı Arkeoloji”, Arkeoloji: Anahtar Kavramlar (Çeviren S. Somuncuoğlu) (Eds. C. Renfrew/P. Bahn). İstanbul: 227-233.
• HODDER, I./S HUTSON. 2010. Geçmişi Okumak: Arkeolojiyi Yorumlamada Güncel Yaklaşımlar (Çeviren B. Toprak/E. Rona). Ankara.
• IŞIKLI, M. 2011. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi. İstanbul.
• İBN HALDUN 2011. Mukaddime, Cilt 1 (Ed. S. Uludağ). İstanbul.
• KARUL, N. 2011. “Gusir Höyük”, The Neolithic in Turkey: The Tigris Basin (eds. M. Özdoğan/N. Başgelen/P. Kuniholm). İstanbul: 1-17.
• KHAZANOV, A. M. 1984. Nomads and the Outside World (Çeviren J. Crookenden). Madison.
• KIRAY, M. B. 1964. Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası. Ankara.
• KÖROĞLU, K. 2003. “The Transition from Bronze Age to Iron Age in Eastern Anatolia”, Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions (Eds. B. Fischer/H. Genz/E. Jean/K. Köroğlu). İstanbul: 231-244.
• KÖROĞLU, K. 2008. “Yukarı Dicle Bölgesinde yeni Asur Krallığı Sonrasına İlişkin Kültürel Değişimin Tanımlanması: Geç Demir Çağı ve Hellenistik Dönem’in İzleri”, Muhibbe Darga Armağanı (Eds. T. Tarhan/A. Tibet/E. Konyar), İstanbul: 335-343.
• KÖROĞLU, K. 2016. “Archaeological evidence for the provincial system of the Neo-Assyrian empire in Anatolia”, The Provincial Archaeology of the Assyrian Empire, McDonald Institute Monographs (Eds. J. MacGinnis/D. Wicke/T. Greenfield). Cambridge: 309-320.
• LANERI, N./A. D’AGOSTINO/M. SCHWARTZ/S. VALENTINI/G. PAPPALARDO 2006. “Preliminary Report of the Archaeological Excavations at Hirbemerdon Tepe, Southeastern Turkey”, Anatolica 32. (2006): 153-188.
• MALINOWSKI, B. 1990. İnsan ve kültür (Çeviren M. F. Gümüş). Ankara.
• MARRO, C. 2011. “Eastern Anatolia in the Early Bronze Age”, The Oxford Handbook of Ancient Anatolia (Eds. S. R. Steadman/G. McMahon). Oxford: 290-312.
• MARSHALL, G. 1999. Sosyoloji Sözlüğü (Çeviren O. Akınhay/D. Kömürcü). Ankara.
• MATNEY, T./M. ROAF/J. McGINNIS 2002a. “Archaeological Excavations at Ziyaret Tepe, Diyarbakır Province, 2000”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları (Eds. N. Tuna/J. Greenhalgh/J.Velibeyoğlu). Ankara: 517-547.
• MATNEY, T./M. ROAF/J. McGINNIS/H. McDONALD 2002b. “Archaeological Investigations at Ziyaret Tepe, 2000 and 2002”, Anatolica 28. (2002): 47-89.
• MATNEY, T./M. ROAF/J. McGINNIS/H. McDONALD 2004. “Excavations at Ziyaret Tepe, 2001”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları (Eds. N. Tuna/J. Greenhalgh/J. Velibeyoğlu). Ankara: 387-423.
• MERTON, R. K. 1938. “Social Structure and Anomie”, American Sociological Review 3/5. (1939): 672-682.
• MÜLLER, U. 2003. “A Change to Continuity: Bronze Age Traditions in Early Iron Age”, Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions (Eds. B. Fischer/H. Genz/E. Jean/K. Köroğlu). İstanbul: 137-149.
• ODED, B. 1979. Mass Deportations and Deportees in the Neo-Assyrian Empire. Wiesbaden.
• OGBURN, W. F. 1964. Culture and Social Change. Chicago.
• ÖKSE, A. T. 2015. “Doğu Anadolu Demir Çağı Kültürünün Güneye Yayılımı: Yukarı Dicle Havzasından Yeni Bulgular”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler II (Eds. M. Işıklı/B. Can). New Castle: 262-270.
• ÖKSE, A. T. 2016. “Yukarı Dicle Havzası Tunç ve Demir Çağları Kırsal Yerleşimlerinde Nüfus Hesabı Üzerine bir Uygulama”, TÜBA-AR 19. (2016): 47-67.
• ÖKSE, A. T. 2017. “Salat Tepe IV Mevsimlik Barınakları: Yukarı Dicle Havzasında Orta Çağ ve Sonrasında Göçerler”, TÜBA-AR 21. (2017): 149-174.
• ÖKSE, A. T. 2018. “Dicle Vadisi’nde Yeni Assur Dönemi Mevsimlik Köyleri: Kilokki Tarlası, Kumru Tarlası, Salat Tepe”, Assurlular: Dicle’den Toroslar’a Tanrı Assur’un Krallığı (Eds. K. Köroğlu/S. F. Adalı). İstanbul: 436-452.
• ÖKSE A. T./A. GÖRMÜŞ 2009. “Nomadic Way of Life in the Early Iron Age: A Study on the Evidence from Salat Tepe in the Upper Tigris Region”, Proceedings of theXII. Symposium on Mediterranean Archaeology, BAR S 1909 (ed. H. Oniz). Oxford: 165-172.
• ÖKSE A. T./A. GÖRMÜŞ 2014. “Demir Çağında Salat Tepe”, Scripta: Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar, Veli Sevin’e Armağan (Ed. A. Özfırat). İstanbul: 233-255.
• ÖKSE, A. T./N. ERDOĞAN/A. GÖRMÜŞ/E. ATAY/A. ÖNCÜ/A. YÜCEL/A. A. BAYRAKTAR/B. YÜCEL/H. LEVENT/H. AKAN/Y. ERDAŞ/M. EROĞLU/A. GÜNEŞ/Y. ATAY/S. TORPİL/Z. HAMİOĞLU GÜNEŞ/V. GÜRDİL ÖNCÜ/M. TURAN/S. ALTUN 2014. Ilısu Barajı İnşaat Sahası Kurtarma Projesi I: Demir Çağı. Mardin.
• ÖKSE, A. T./A. GÖRMÜŞ/I. T. ÖNEN/İ. ÇETİNKAYA/A. EMANET/E. BOZKURT/F. TAĞMA/E. OYBAK DÖNMEZ/D. SİLİBOLATLAZ BAYKARA (baskıda). Salat Tepe Kazıları I: Demir Çağı.
• ÖZKAYA, V./O. SAN 2007. “Körtik Tepe”, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı: Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (Eds. M. Özdoğan/N. Başgelen). İstanbul: 21-36.
• PARKER, B. J. 1997. “The Northern Frontier of Assyria: An Archaeological Perspective”, Assyria 1995: Proceedings of the 10th Anniversary Symposium of the Neo-Assyrian Text Corpus Project (Eds. S. Parpola/R. M. Whiting). Helsinki: 217-244.
• PARKER, B. J. 2001. The Mechanics of Empire: The Northern Frontier of Assyria as a Case Study in Imperial Dynamics, The Neo-Assyrian Text Corpus Project. Helsinki.
• PARKER, B. J. 2003. “Archaeological Manifestations of an Empire: Assyria’s Imprint on Southeastern Anatolia”, American Journal of Archaeology 107/4. (2003): 525-558.
• PARKER, B. J./A. CREEKMORE/E. MOSEMAN/S. SASAKI 2002. “The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Preliminary Report from the Year 2000 Excavations at Kenan Tepe”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları (Eds. N. Tuna/J. Velibeyoğlu). Ankara: 613-643.
• PARSONS, T. 1950. “The Prospects of Social Theory”, American Sociological Review 15/1. (1950): 3-16.
• POLAT, F. 2013. Doğu Anadolu Yayla Kültürü ve Yayla Mimarisi. İstanbul.
• POSTGATE J. N. 1992. “The land of Assur and the yoke of Assur”, World Archaeology 23/3. (1992): 247-263.
• RADNER, K. 2012. “Mass Deportation: The Assyrian Resettlement Policy”, Assyrian Empire Builders. London. http://www. ucl.ac.uk/sargon/essentials/governors/massdeportation/ (Erişim: 02.07.2018)
• ROSENBERG, M. 2007. “Hallan Çemi”, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı: Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (Eds. M. Özdoğan/N. Başgelen). İstanbul: 1-11.
• ROSENZWEIG, M. S. 2016. “Cultivating Subjects in the Neo-Assyrian Empire”, Journal of Social Archaeology 16/3. (2106): 307-334.
• ROTHMAN, M. 2004. “Beyond the Frontiers: Muş in the Late Bronze to Roman Periods”, A View from the Highlands. Archaeological Studies in Honour of Charles Burney (Ed. A. G. Sagona). Herent: 121-178.
• SAGONA, A. G. 1999. “The Bronze Age-Iron Age Transition in Northeast Anatolia: A View from Sos Höyük”, Anatolian Studies 49. (1999): 153-157.
• SCHACHNER, A. 2003. “From the Bronze to the Iron Age: Identifying Changes in the Upper Tigris Region: The Case of Giricano”, Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions (Eds. B. Fischer/H. Genz/E. Jean/K. Köroğlu). İstanbul: 151-163.
• SHANKS, M./C. TILLEY 1987. Social Theory and Archaeology. Albuquerque.
• SHILS, E. 2002. “Gelenek (Çeviren H. Arslan)”, İnsan Bilimlerine Prolegomena (Ed. H. Arslan). İstanbul.
• SOROKIN, A. P. 1972. Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri (Çeviren M. Tunçay). Ankara.
• SPENGLER, O. 1997. Batının Çöküşü (Çeviren G. Scognamillo/N. Sengelli). İstanbul.
• STEWARD, J. H. 1958. “Problems of Cultural Evolution”, Evolution 12/2. (1958): 206-210.
• STEWARD, J. H. 1969. “Cultural Evolution”, Scientific American 194. (1969): 69-80.
• STOWASSER, B. 1984. “İbn Khaldun›un Tarih Felsefesi: Devletlerin ve Uygarlıkların Yükselişi ve Çöküşü (Çeviren N. Abadan-Unat)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 39/1. (1984): 185-190.
• TOYNBEE, A. 1978. Tarih Bilinci, Cilt 1 (Çeviren M. Belge). İstanbul.
• TRIGGER, B. G. 2014. Arkeolojik Düşünce Tarihi (Çeviren F. Aydın). İstanbul.
• WILKINSON, T. J./J. UR/E. BARBANES WILKINSON/M. ALTAWEEL 2005. “Landscape and Settlement in the Neo-Assyrian Empire”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 340. (2005): 23-56.
• WILLCOX, G./M. SAVARD 2011. “Botanical Evidence for the Adoption of Cultivation in Southeast Turkey”, The Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin (Eds. M. Özdoğan/N. Başgelen/P. Kuniholm). İstanbul: 267-280.
• YAKAR, J. 2000. Ethnoarchaeology of Anatolia, Rural Socio-Economy in the Bronze and Iron Ages. Tel Aviv.
• YAKAR, J. 2014. Eski Anadolu Toplumunun Arkeolojideki Yansımaları I. İstanbul.
• YAZICI, M. 2016. “Göçerlerde Toplumsal Yapı ve Çöküş Üzerine Kuramsal bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 26/1 (2016): 191-208