AĞRI OVASI, ERMENİSTAN KESİMİNDE NEOLİTİK BİR YERLEŞİM AKNASHEN KHATUNARKH: 2004-2009 KAZILARININ SONUÇLARI

Yıl 2010, Sayı: 13, 185 - 218, 01.01.2010

Ruben S. Badalyan Armine A. Harutyunyan Christine Chataıgner Françoise Le Mort Jacques Chabot Jacques Elie Brochıer Adrian Balasescu Valentin Radu Roman Hovsepyan

Öz

Ermenistan'ın Neolitik ve Kalkolitik dönem kültürleri yakın zamanlara kadar yalnızca farklı höyüklerde yapı­lan küçük çaplı kazı çalışmalarından biliniyordu. 1999-2004yılları arasında Ermeni-Fransız ortak projesi ola­rak Arastashen yerleşiminde yürütülen kazı çalışmaları, tabakalanmış Neolitik ve Kalkolitik dönem dolgularıyla, MÖ 6. ve 5. binyılda görülen kültürel ve ekonomik gelişmeleri değerlendirmemize olanak sağlayan anah­tar bir yerleşim durumuna gelmiştir. Ağrı Ararat Ovası'nda, Sev Jur vadisinde, deniz seviyesinden 838 m yük­seklikte bulunan Aknashen-Khaturnarkh/Aknashen, 100 m çapı ve 3,5 m yüksekliği olan bir höyük yerleşimi­dir. Geniş çaplı yürütülen çalışmalarda 313 m2'lik bir alan kazılmıştır.Çanak çömlek üzerinde yapılan değerlendirmelere göre en üst tabaka I Kalkolitik, bunun altında bulunan taba­kalar ise II-V Neolitik döneme ait olmak üzere höyükte beş ana evre belirlenmiştir. Bunlardan en alt evreyi tem­sil eden tabaka V, sadece A açmasında ayrıntılı olarak kazılmıştır. Yapılan toprak analizleri, höyükte hem insan etki­li, hem de doğal etkenlerle oluşmuş dolguların incelenmesine olanak sağlamıştır.7 no'lu açmada hocker pozisyonunda gömülmüş olan bir çocuk iskeleti üzerinde yapılan değerlendirmelerin, gömü-tün olasılıkla Neolitik döneme ait olduğunu ortaya koyması, bunun şimdiye kadar Ermenistan'dan bilinen en eski gömüt olması açısından önem taşımaktadır.Radyokarbon ölçümleri için höyükten alınan 24 örneğin 18 tanesi Neolitik dolgulardandır Tablo 1 . Höyük­te bulunan 7000den fazla çanak çömlek parçası içinde yalnızca 9 tanesinin ithal mal olduğu belirlenmiştir. Höyük­te bulunan 22485 tane yontmataş bulgunun % 96'sı obsidyenden oluşur; çakmaktaşı ve kuvartz gibi ham­maddelerden yapılmış alet ve yonga sayısı ise oldukça düşüktür. Kaynak analizine göre yerleşimde bulunan obsidyenler 10 ayrı kimyasalın bileşimini içermekte ve obsidyenlerin büyük bir kısmının 3 ana kaynaktan temin edil­diği anlaşılmaktadır. Yontmataş aletlerin büyük bir kısmını dilgi üzerine yapılan aletler oluştururken, yongala­rın sayısı özellikle Kalkolitik dönemde oldukça azalmıştır. Özellikle alt tabakalarda çok sayıda öğütmetaşı ve bunlar ile ilişkili olarak sıkıştırılmış toprak kenarları, çakıl döşeli tabanları olan ocakyerleri bulunmaktadır. Ögütmetaşları genelde bazalt ve tüfgibi püskürük kayaçlar ayrıca az sayıda granit ve kireçtaşından da yapılmıştır. Öğütmetaşlarının yanı sıra çok sayıda vurgu taşı da bulunmaktadır. Bakır ve taştan küçük boncuklar, gerdan-çeler, delinmiş hayvan dişleri, deniz kabukları süs eşyaları arasında sayılabilir. Bakır, Neolitik tabakalarda da kullanılmıştır. Kazıda çıkan çok sayıdaki kemik ve boynuz aletlerin arasında bız ve deliciler çoğunluktadır.Hayvan kemiklerinin analizinde balıklar, sürüngenler, kuşlar ve memeli hayvanlardan oluşan 30 farklı hayvan türü belir­lenmiştir. Evcilleştirilmiş hayvanlar arasında başta keçi ve koyun olmak üzere, sığır, domuz ve köpekyer almaktadır; ancak yabani hayvanlardan da yararlanıldığı kuşkusuzdur. Tablo 8’de de görüleceği gibi bitki analizleri de zengin bir çeşitlilik gös­termektedir. Karbonlaşmış ağaç kalıntıları arasında genelde dere yataklarında yetişen ağaç türleri yoğunluktadır.Sonuç olarak, Aknashen-Khatunarkh yerleşimi, MÖ 6. ve 5. binyıllarda sadece Ermenistan değil, tüm Güney Kafkaslar için kesintisiz tabakalanmasıyla önemli bir yerleşim yeridir. Alt tabakalarda V-IV sıkıştırılmış çamurdan yapılmış yuvarlak planlı yapılar, zengin bir kemik ve yontmataş buluntu topluluğu olan ve çanak çöm­lek üretiminin ilk evrelerini tanımlamamızı sağlayan önemli katmanlar kazılmıştır. Alt tabakalardan itibaren evcilleştirilmiş bitki ve hayvan türleri bulunmaktadır. Neolitiğin son evrelerinde III-II çanak çömlek kullanı­mı artmakta, taş ve kemik aletler ise azalmaktadır. Bu dönemde göçebe yaşama geçiş olabileceğini gösteren bazı izlere rastlanılmıştır. Kalkolitik dönemde I çanak çömlekte saman katkıda büyük bir artış izlenmekte Sioni kültürünü andıran ağız, tutamak ve bezemeli parçalar bulunmaktadır. Bu sayede Aknashen-Khatunarkh çanak çömleği, Son Neolitik ve İlk Kalkolitik arasındaki geçiş evresi hakkında önemli verilere ulaşmamızı sağ­lamaktadır. Vurgulanması gereken iki önemli unsur ise: a evreler arası geçişin yavaş ve uzun sürdüğü, b bir devamlılık olsa da genel olarak bakıldığında dönemler arasındaki farklılıkların da belirgin olduğudur.

Anahtar Kelimeler

Son Neolitik, İlk Kalkolitik, Ermenistan, Güney Kafkasya

THE SETTLEMENT OF AKNASHEN-KHATUNARKH, A NEOLITHIC SITE IN THE ARARAT PLAIN ARMENIA : EXCAVATION RESULTS 2004-2009

Öz

This paper presents the preliminary results of the excavations ofAknashen-Khatunarkh, a Neolith­ic site in the plain of Ararat. More than 300 m2 has been excavated of this tell, which is about 100 m in diam­eter and 3,5 m in height. The cultural layer, more than 4 m thick, was subdivided preliminarily into five hori­zons, the upper one I belonging to the Early Chalcolithic and the others II-V to the Late Neolithic. A series of14C dates enables dating the Neolithic horizons to the first half of the 6th millennium

Anahtar Kelimeler

Late Neolithic, Early Chalcolithic, Armenia, Southern Caucasus

Kaynakça

• Boessneck, J . , H.-H. Müller and M . Teichert, 1964.
• Brochier, J . É., P. Villa and M . Giacomarra, 1992.
• Tell Atij-Tell Gudeda. Industrie lithique. Analyse techı nologique et fonctionnelle. Cahiers d'archéologie du C E L A T , 13; Série Archéométrie, 3, C E L A T . Chabot, J . , R . Badalyan and C. Chataigner, 2009.
• Semena sorniakov / Seeds of Weeds. Selkhozizdat. Duday, H., 2006.
• Na zare etnokul' turnoj istorii Kavkaza / At the Beginning of the Ethno-Cultural History of the Caucasus. The Univer­ sity of Tbilisi Press. Hansen, S., G . Mirtskhulava, K . Bastert-Lamprichs, J . Görsdorf, D . Neumann, M . Ullrich, I . Gatsov and P. Nedelcheva, 2007.
• Capra and Ovis (meat, milk and fleeces) from the PPNB Expedition (1965-1971). Metsniereba. Fernandez, H., 2001.
• Ostéologie comparée des petits ruminants eurasiatiques Hovsepyan, R . and G . Willcox, 2008. sauvages et domestiques (genre Rupicapra, Ovis, Capra et
• Capreolus): diagnose différentielle du squelette appendicu­ lar. Thèse de Doctorat, Genève, Université des Sciı ences. Gadzhiev, M . G., 1991.
• Rannezemledel'cheskaya kul'tura Severo-Vostochnogo Kavtaradze, G., 1999.
• Kavkaza (epokha eneolita i rannej bronzy) / The Early FarmingCulture ofthe North-East Caucasus (Eneolithic and Early Bronze Age). Nauka. Gensheimer, T . R., 1984.
• Deutsches Bergbau Museum. Kiguradze, T., 1986.
• Neolithische Siedlungen von Kwemo-Kartli, Georgien. C.H. Beck. Kiguradze, T . and A . Sagona, 2003.
• Tilkitepe: Die ersten Ansätze prähistorischer Forschung in der östlichen Türkei. Istanbuler Mitteilungen, Beiheft 26. Korobkova, G . F., 1987.
• Khozyajstvennye kompleksy rannikh zemledel'chesko-sko- tovodcheskikh obschestv Yuga SSSR / The Economic Com­ plexes of the Early Agricultural and Stock-breeding Societies of the South of the USSR. Nauka. Le Miere, M . and O. Nieuwenhuyse, 1996.
• Arkheologicheskie pamyatniki s.Sioni / The Archaeological Sites ofSioni Village. Metsniereba. Mery, S., P. Anderson, M.-L. Inizan, M . Lechevalier and J . Pelegrin, 2007.
• Paleofauna epokh eneolita, bronzy i zheleza na territorii Armenii / Paleofauna of the Eneolithic, Bronze and Iron Ages in the Territory ofArmenia. Academy of Sciences, Armenian SSR. Mkrtchyan, A . L . , 2003.
• Araratian hartavayri molakhotayinfloranyev busakanu- tiuny/Flora and vegetation of the weeds of Ararat valley. Zangak-97. Moorrees, C. F . A., E . A. Fanning and E . E . Hunt, 1963.
• Tell Shimshara. The Hassuna period. Munksgaard. Munchaev, R . M., 1982.
• Rannezemledel'cheskie poseleniya Severnoy Mesopotamii / Earliest Agricultural Settlements of Northern Mesopotamia. Nauka. Narimanov, I . G., 1987.
• Kul ' tura drevnejshego zemledel'chesko-skotovodcheskogo naseleniyaAzerbajdzhana (epokha eneolita VI-IVtys. do n.e.) / The Culture of the Ancient Agricultural and Stock- breeding Population of Azerbaijan (the Eneolithic Period VI IVMillennium BC). E l m . Özkaya, V . and A. Coşkun, 2009.
• Nakhnadaryan hasarakutyune Hayastanum / The Primi­ tive Society in Armenia. Mitq. Schmid, E . , 1972.
• Atlas of Animal Bones. Elsevier. Schoop, U.-D., 1995.
• Die Geburt des Hephaistos. Technologie und Kul­ turgeschichte neolitischer Metallverwendung im Vorderen Orient (Internationale Archäologie 24). Espelkamp. Schoop, U.-D., 1999.
• Solecki, R . S. and R . L . Solecki, 1970.
• The Proto-Neolithic cemetery in Shanidar Cave. Texas A & M University Press. Stech, T., 1999.
• Flora Armenii / Flora of Armenia. Vol 1 (1954); vol 2
• (1956); vol 3 (1958); vol 4 (1962); vol 5 (1966); vol 6
• (1973); vol 7 (1980); vol 8 (1987); A S A r m SSR; vol 9
• (1995); Koeltz Scientific Books; vol 10 (2001). A R G
• Grantner Verlag K G Ruggell. Takhtajyan, A . L . and A . A . Feodorov, 1972.
• Flora Erevana /Flora of Yerevan. Nauka. Tekin, H., 2005.
• Teghuti vagh erkragortsakan mshakuyte (m.t.a. IV haz- aramyak) / The Early Farming Culture of Teghut (IVMil­ lennium BC). Academy of Sciencies, Armenian SSR. Torosyan, R., G . Mikaelyan and S. Davedzhyan, 1970.
• OxCal v4.0.5 Bronk Ramsey (2007); r:5 IntCal04 atmospheric curve (Reimer et al 2004) R_Date LY 1 5664 R_Date Poz »2746 R_Date UGAMS 2820 R_Date Poz >2747 R_Date Poz »2745 R_Date UGAMS 5804 R_Date UGAMS 4082 R_Date UGAMS 4080 R_Date UGAMS 4079 R_Date UGAMS 2293 R_Date UGAMS 5803 R_Date UGAMS 2821 R_Date UGAMS 4081 R_Date AA63559 R_Date UGAMS 5802 R_Date UGAMS 5805 R_Date UGAMS 2292 R_Date AA63560 R_Date AA63561 R_Date LY 1 5665 &0wobesöö'