DÜZDAĞI TUZ MADENİNDE ARKEOLOJİK ÇALIŞMALAR NAHÇİVAN, AZERBEYCAN

Yıl 2010, Sayı: 13, 229 - 244, 01.01.2010

Catherine Marro Veli Bakhshalıyev Severine Sanz Nizami Alıyev

Öz

Nahçıvan'ın 7 km batısında, Tebriz ile İstanbul'u birbirine bağlayan eski İpek Yolu üzerinde bulunan Duzdağı tuz madeni, önemli bir arkeolojik alan olarak öne çıkmaktadır. Aras Vadisinde Nahçıvan'ın doğal çevre ortamının önemli bir birimi olan bu maden tarihöncesi dönemlerden beri önemini korumuştur. 150 m kalınlığında, 3 km uzunluğunda ve 2 km genişliğinde tuz yataklarına sahip olan Duzdağı'ndan bugün hala tuz çıkarılmaktadır. Madenin eski galerilerinden birinde bulunan ve MÖ 3.binin sonu ya da 2. binin başına Orta Tunç Çağı tarihlenen dört işçi kalıntısı, Sovyet maden­ciler tarafından bulunmuştur. İşçilerin yanında bulunan aletler, Kültepe I ve Kültepe II'nin tabakalanmış dolgularından çıkan taş çekiçlerle benzeşmektedir. Dağın özellikle güney yamacında yoğunlaşan Kalkolitik döneme ait çanak çömlek ise madenin çok daha eski dönemlerden itibaren kullanıldığını göstermektedir.2008 yılında madeni daha ayrıntılı incelemek için yöntemli bir yüzey araştırması başlatılmıştır. Projenin araştırma hedefleri ve yöntemleri kapsamında DGPS Differential Global Positioning System yani çift GPS kullanılmış, belirlenen tüm buluntular ve yapılar Spot 5 uydu görüntüsüne işaretlenmiştir. Yapılan yüzey araştırmasında çok sayıda çanak çömlek ve küçük boyutlu taş alet toplanmış, buna karşılık ağırlıkları 10-30 kg arasında değişen balyoz gibi büyük taş aletleri sistematik olarak toplamak mümkün olmamıştır; ancak söz konusu aletlerin tipolojisi çıkartılmıştır. Arkeolojik buluntular 3 km uzunluğunda kuzeyden güneye uzanan iki ayrı alanda yoğunlaşmıştır. Çoğunluğu Duzdağı'nın üstünde oluşan aluvyal kalıntı tabakalarında bulunan çaytaşlarından yapılan aletler, işlevsel ve morfolojik çeşitliliği vermelerinden dolayı önemlidir. Bunların yanı sıra bulunan aletlerin 1/3% çevrede bulunmayan ve kuş uçumu mesafede 40 km kuzeydoğudan gelmiş olduğu düşünülen doleritten yapılmadır. Obsidyen yongalar ve dilgiler azdır. "Nahçıvan kulpları" başta olmak üzere, İlk Tunç Çağı'na ait çok sayıda çanak çömlek bulunmuş olsa da, Orta Tunç Çağı'na ait çanak çömlek yok denecek kadar azdır. Ortaçağ ve Demir Çağı çanak çömleği ise yer yer vardır.Taş aletlerin Son Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı çanak çömleği ile birlikte bulunması söz konusu dönemlerde Kültepe I ve Kültepe II örneklerinden de bilindiği gibi taş alet kullanımının daha yoğun olmasından kaynaklanabilir. Bu dönem­lere ait çanak çömleğin özellikle tünel girişlerinde bulunması dikkat çekicidir.Sonuç olarak, MÖ 5. binyılın ikinci yarısında başlayan tuz madeni işletmesi Duzdağı'nın İspanya'da bulunan Car-dona Ocağı ile beraber dünyanın ilk kaya tuzu ocaklarından biri olabileceğini düşündürmektedir. Ancak ele geçen buluntu yoğunluğu Duzdağı ocağının daha kapsamlı bir şekilde işlenmiş olabileceğine işaret etmektedir. Yazılı dönem­lerden ele geçen verilere dayanarak tuzun besinsel ve saklama özellikleri dışında, politik ve sembolik işlevleri olduğunu da unutmamak gerekir.

Anahtar Kelimeler

Doğal kaynaklar, tuz, Duzdağı, Nahçivan

ARCHAEOLOGICAL INVESTIGATIONS ON THE SALT MINE OF DÜZDAĞı NAKHCHIVAN, AZERBAÎDJAN

Öz

The mine of Duzdağı is a major salt dome located some 7 km to the northwest ofNakhchivan city, along the former Silk Road linking Tabriz to Constantinople. The slopes of the mine, which is still being exploited today, are dotted with archaeological artefacts, among which potsherds and macrolithic stone tools are found in quan­tity. In the 1970s, the remains of four workers were found together with their tools by Soviet miners. These remains, which lay in an ancient tunnel that had fallen in, were dated from the stone tools to the end of the 3rd and the beginning of the 2nd millennium BC Middle Bronze Age , as the tools show significant similar­ities with a series of hammers and maces that had been retrieved from stratified contexts at Kültepe I and II. However, research carried out at Duzdağı by a French-Azerbaijani team over the last two years has revealed that the systematic salt mining probably started much earlier: the frequent occurrence of Kuro-Araxes pot­tery suggests that the mine has been intensively exploited at least since the middle of the 4th millennium BC. Furthermore, the spatial correlation of Late Chalcolithic and Kura-Araxes potsherds together with stone tools and ancient tunnels also suggest the existence of an elaborate mining system extending well back into late pre­history. No clues are as yet available as to the purposes of salt exploitation in late prehistory, but these dis­coveries mark Duzdağı as one of the oldest rock salt mines in the world1

Anahtar Kelimeler

Natural resources, salt, Duzdağı, Nakhchivan

Kaynakça

• Abibullayev, A . A., 1982.
• EneolitiBronzana TerritoriiNakhichvanskoiASSR. Elm. Aliyev, V . G , 1991.
• Kul'tura Epokhi Srednei Bronzy Azerbaidzhana. Elm. Areshian, G . E . , 2005.
• Nahçıvan Arkeolojisi / The Archaeology of Nakhichevan. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Bakhshaliyev, V . and C. Marro, 2009.
• The Archaeology of Nakhchivan: Ten Years of New Dis­ coveries. Ege Yayınları. Carusi, C., 2007.
• Marro, C. and A . Ozfirat, 2003.
• Baku, Azerbayjan Milli Elmer Akademiyasi. Potts, D., 1984.
• La Turquie d'Asie. Géographie administrative. Statistique descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure vol. 1. Ernest Leroux éditeur. Weller, O., 2002.
• The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of cultural and socioeconomic development from the eighth to the second millennium B.C. University Museum Monograph 99, Philadelphia. Marro, C., V . Bakhshaliyev and S. Ashurov, 2009.