BET YERAH, APARAN III VE KARNÜT: KÜR-ARAS ÇEKİRDEK BÖLGESİ İLE BAŞKA BÖLGELERE AKTARILAN ÇANAK ÇÖMLEK TEKNOLOJİSİYLE İLGİLİ GÖZLEMLER

Yıl 2010, Sayı: 13, 245 - 262, 01.01.2010

Mark Iserlıs Raphael Greenberg Ruben Badalyan Yuval Goren

Öz

Bu yazının amacı, MÖ 3. binyılda Levant Bölgesinin güneyine kadar ulaşan belirli bir çanak çömlek türünün kökeni olduğu düşünülen MÖ 4. binyıl Doğu Anadolu ve Kafkas kültürlerini eldeki veriler ışığında yeniden değer­lendirmektir. Makalede çanak çömleğin petrografik analizin ön sonuçları verilmekte ve Ermenistan'da bulu­nan Apar an III ve Karnut I adlı Kur-Aras yerleşiminin buluntu topluluğu sunulmaktadır. Aparan III yerleşi­mi MÖ 4. binyıla, Karnut I yerleşimi ise MÖ 3. binyıla tarihlenmektedir. Bu yerleşimlerin Kirbet Kerak kültürü ile karşılaştırılması, Kur-Aras kültürünün belirleyici özelliklerini, toplumsal yapısı ve çevresel özellikleri açısın­dan daha yakından anlamamızı sağlayabilir.Tel Bet Yerah yerleşiminin yerel malları çarkta biçimlendirilmiştir. Buna karşılık burada bulunan ve Kirbet Kerak olarak adlandırılan kırmızı-siyah açkılı çanak çömlek el yapımıdır. Çark ve elyapımı çanak çömleğin kap biçim­leri de birbirinden çok farklıdır. Ayrıca Kirbet Kerak mallarının yüzey işlemleri aşamasında iki kere fırınlanması da, yerel mallardan ayrılan bir başka özelliğidir. Bunların yanı sıra söz konusu iki mal grubu için ayrı kil kaynakları ve farklı katkı malzemesi kullanılmaktadır. İlginç olan Kirbet Kerak mallarının yapımında bir stan­dartlaşmanın olmadığından, bunları yapan topluluğun uzun bir süre geleneklerini korumuş olduğudur. Ermenistan'da bulunan, Kur-Aras dönemiyle çağdaş olan Aparan IIIyerleşmesi çanak çömleği, MÖ 4. binyılın sonu ya da 3. binyılın başlarına tarihlenmektedir İlk Tunç I, MÖ 3500-2900 . Aparan çanak çömlek buluntu topluluğunda görülen kap biçimleri arasında açkılı kaseler, ayaklı kaseler, bezemeli çömlekler, küpler ve kapak­lar bulunmaktadır. Toplam 13 Aparan III kasesinin petrografik analizi yapılmış, beş ana petrografik grup ve birkaç tane alt grup saptanmıştır. Seçilen örnekler arasındaki farklılıklar dikkat çekicidir.Yine Ermenistan 'da bulunan Karnut I yerleşimi R. Badalyan tarafından kazılmış ve MÖ 2900-2500yılları arası­na tarihlendirilmiştir. Zengin bir çanak çömlek çeşitlemesi olan Karnut yerleşiminde elyapımı açkılı kaseler, ayak­lı kaseler, çömlekler, küpler ve açkısız pişirme kapları bulunmaktadır. Açkılı kaselerde bulunan bezemeler ustalık­la, Aparan'da bulunan örneklerden daha fazla özenle yapılmışlardır. Pişirme kapları ise daha kabaca biçim­lendirilmiştir. Karnut I'den toplam 51 açkılı kap, 3 adet pişirme kabı ve 7 seyyar ocak parçası ve bir sabit ocak petrografik olarak incelenmiştir. Dokuz alt ceşidi olan dört ana kil grubu saptanmıştır.Yukarıda sözü geçen yerleşimler arasında beş ortak özellik vardır: 1 Teknolojik yönden süreklilik, 2 Nitelikli yüzeylere verilen önem, 3 Şekil, kullanım ve mal grupları arasında genel bir uyuşmazlık, 4 Mal ve hamurda çeşitlilik 5 Pişirme kaplarının ayrı bir sınıf teşkil etmesi. Kur-Aras çanak çömleğinin temel özelliğini oluştu­ran çarkın bilinmesine karşın elde biçimlendirilme ve yüzeylerinin özenle açkılanması, uzun bir zaman dilimi ve geniş bir coğrafyada aynı şekilde görülür. Ermenistan ve Levant örneklerindeki benzerlik kuzeyden güneye gelişen yavaş bir göçün olduğu görüşünü desteklemektedir. Bu süreç kapsamında bazı öğeler, örneğin renk, biçim, bezeme değişmiş olsa da çanak çömlek gerek teknik gerekse nitelik açısından bir bütünlük göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur-Aras çanak çömleği, İlk Tunç Çağı, göç, Kirbet Kerak, sosyal farklılaşma, Kafkasya, Doğu Anadolu, Levant

BET YERAH, APARAN III AND KARNÜT I: pRELIMINARY OBSERVATIONS ON KÜRA-ARAXES HOMELAND AND DIASPORA CERAMIC TECHNOLOGIES

Öz

First results of the comparative technology of Kura-Araxes pottery and its derivatives are presented, includ­ing analyses ofKhirbet Kerak Ware and local traditions from Tel Bet Yerah Khirbet Kerak and materi­al from two sites in Armenia: the fourth millennium site ofAparan III and the third millennium site ofKarnut I . Petrographic and chaîne opératoire analysis suggests that all three industries are entirely local and share a series ofcharacteristics that set them apart from non-Kura-Araxes industries: technological conıservatism, priority of surface treatment, non-correlation of form to fabric, variability of fabric, and sepa­ration from cooking ware. These results support the contention that the spread of the tradition should be associated with migration and diaspora communities

Anahtar Kelimeler

Kura-Araxes pottery, Early Bronze Age, migration, Khirbet-Kerak, social differentiation

Kaynakça

• Amiran, R., 1969.
• Ancient Pottery of the Holy Land. Massada Press. Arnold, D . E . , 1985.
• Ceramic Theory and Cultural Process. Cambridge Uni- versityPress. Arnold, D . E . , 2005.
• Regionalnaya geologiya Armenii. Yerevan. Badalyan, R . and P. Avetisyan, 2007.
• Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Arme- nia. B.A.R. International Series 1697, Archaeopress.
• Badalyan, R., A . T . Smith, I . Lindsay, L . Khatchadouri- an and P. Avetisyan, 2008.
• Migration Theory and the Distribution of the Early Tran- scaucasian Culture. Unpublished PhD dissertation, Uni- versity of Toronto. Bishop, R . L . , R . L . Rands and G . P. Holley, 1982.
• Technology and Social Agency. Blackwell. Dobres, M . A., 2010.
• Inscribed in Clay: Provenance Study oftheAmarna Letters and Other Ancient Near Eastern Texts. Sonia and Marco Nadler Institute of Archaeology Monograph 23, Emery and Claire Yass Publications. Goren, Y . and P. Fischer, 1999.
• Artefacts as Categories: A Study of Ceramic Variability in Central India. Cambridge UniversityPress. Mason, R . and L . Cooper, 1999.
• The Red and Black. Social and Cultural Interaction between the Upper Euphrates and Southern Caucasus Communities in the Fourth and Third Millennium BC. L a Sapienza Uniı versita di Roma. Pelegrin, J . , C. Karlin and P. Bodu, 1988.
• Manual and Map of Soils of Israel. Magnes Press. Ravikovitch, S., 1981.
• Manual and Map of Soils of Israel: Formation, Nature and Properties. Hakibbutz Hameuchad. Roux, V . and P. de Miroschedji, 2009.
• Geological Map of Israel 1:200.000. Israel Geological Survey. Stark, M . T., 1998.
• HayastaniAzgayin Atlas, HatorA. Geodeziayi ev qarteza- grutyan kentroni hratarakchutyun. Vaughan, S. J . , 1999.