ARAGATS PROJESİ: ERMENİSTAN TSAGHKAHOVIT OVASI'NDA 10 YILDIR SÜRDÜRÜLEN TUNÇ VE DEMİR ÇAĞI ARAŞTIRMALARI

Yıl 2010, Sayı: 13, 263 - 276, 01.01.2010

Ruben S. Badalyan Adam T. Smıth Lori Khatchadourıan

Öz

Erken ve Proto Neolitik Dönemlerde Ermenistan'da yerleşim olduğu bilinse de arkeolojik veriler yoğunlukla İlk Tunç MÖ 3500 - 2400 , Son Tunç MÖ 1500 -1200 ve Demir Çağ 3 Akhamenid, Pers Hanedanlığı, MÖ 600 - 300 dönemlerine aittir. Bu makaleyle Tsaghkahovit Ovasında uluslararası ArAGATS projesi tarafından son sekiz yılda yürütülen arkeolojik araştırmalar özetlemektedir. İLK TUNÇ ÇAĞIGegharot İlk Tunç Çağı tabakalarında çanak çömlek açısından farklılık gösteren iki ayrı yerleşim dönemi saptanmıştır. Bunlardan İlk Tunç Çağı I dönemine ait olan kültür katında "Elar-Aragats" türü çanak çömlek ve iki odalı konut yapılarının taş temelleri bulunmuştur. İlk Tunç Çağı II dönemi ait kültür katında ise "Kar-nut-Şengavit" tipi çanak çömlek, yapı kalıntıları ve mezarlar saptanmışsa da, bu kalıntılar yangın geçirmiş olan İTÇ I tabakaları kadar korunmamıştır.Gegharotda bulunan İTÇ çanak çömleği üzerinde yapılan değerlendirme, bölgedeki çanak çömleğin gelişim süreci ve özellikle Ermenistan'daki Kura-Aras buluntu topluluğunun yeniden gözden geçirilmesini gerektirmiştir. Gegharot'dan alınan radyokarbon örnekleri "Karnut-Şengavit" çanak çömleğinin daha önceden düşünüldü­ğü gibi İTÇ IIl'e yani 2600-2400 arasına tarihlenmediğini göstermiştir. Ayrıca yapılan çalışmalar İlk Tunç Çağı 'nın yaşam biçimi ele alındığında, aynı yerleşimde ayrı mekanlar arasında bile beslenme düzeni açısından büyük fark­lılıklar olduğunu ortaya koymuştur. Yerleşimde bulunan yabani hayvanların yanı sıra koyun ve özellikle kuzu kemikleri, topluluğun yarı göçebe bir yaşam sürdürdüğünü ve dolayısıyla yerleşimin mevsimlik olarak kullanıl­dığını düşündürmektedir. Buna karşılık yerleşimde domuz kemiklerinin çok sayıda oluşu, yerleşimin sürekli oldu­ğunun kanıtı olarak kullanılabilir. SON TUNÇ ÇAĞITsaghkahovit Ovası'nda Gegharot kalesinin altında bulunan bir kurgan mezarı, Orta Tunç Çağı'nın sonunda yarı yerleşik hayattan tam yerleşik düzene geçiş olabileceğini göstermektedir. Mezarın ortasında 35-40 yaşların­da yetişkin bir erkeğe ait kalıntıların altında bozuk durumda bir bebek iskeleti bulunmuştur. İnsan iskeletleri iki ayrı ata ait olan baş ve bacak kemikleri tarafından çevrelenmiştir. Mezarın Son Tunç Çağı'na tarihlendiğini, bulu­nan çanak çömlek obsidyenler tunç okuçları ve bir bıçaktan anlaşılmıştır. Son Tunç Çağı'nda ovayı çevrele­yen dağ eteklerinde 10-12 adet kalenin kurulmuş olması, bölgenin nüfus yapısında önemli değişimlerin oldu­ğunu göstermektedir. İlk Tunç Çağı Kur-Aras evresinden sonra terk edilen ovanın yeniden iskanı, Son Tunç Çağı'nda başlamıştır.Gegharot'ta yapılan kazılarda şimdiye kadar tanımlı bir konuta rastlanmamış, buna karşılık işlikler, depo oda­ları ve zengin bir çanak çömlek çeşitlemesi veren tören alanları saptanmıştır. Yerleşimin üst kesiminde ve tara-çalarında, takı yapımında kullanılan çok sayıda maden döküm kalıbı bulunan maden işlik yerleri ortaya çıka­rılmıştır. Söz konusu buluntular Son Tunç Çağı kale yerleşimlerinin ticarete de yönelik üretim yerleri olduğu­nu göstermektedir. Kale içerisinde henüz konut alanlarının bulunmaması yerleşimin hala yarı-göçebe olduğu­nu ve kalenin sosyal ve politik bir merkez olabileceğini düşündürmektedir. DEMİR ÇAĞI 3 DÖNEMİYapılan yöntemli yüzey araştırmaları, Son Tunç Çağı'ndan sonra ovanın MÖ 1. binyılın ortalarında yeniden iskan edildiğini ve Son Tunç Çağı'nda yapılmış olan kalelerden altısının bu dönemde de kullanılmış olduğunu gös­termektedir. Projenin amaçlarının başında, Ahamenid, Pers Hanedanlığı döneminde bölgedeki sosyal yaşamı yansıtan ayrıntıların öğrenilmesidir.Bu dönemle ilgili incelemeler, Precinct A adını verdiğimiz kalenin güneyinde başlatılmıştır. Çalışmalar özellik­le 22 odadan oluşan ve 0,54 hektarlık bir alan kaplayan yer altı yapısı üzerinde yoğunlaşmıştır. Odalar düzen­li bir şekilde kalabalık grupları ve depolanmış malzemenin uygun bir şekilde dolanımını ve denetimini düşüne­rek inşa edilmiştir. Oda duvarlarında sıva hala mevcuttur. Duvarlar 75 cm boyunda olan büyük bazalt taşlar­dan inşaa edilmiştir. Çanak çömlek genel olarak Demir Çağı 3 dönemine tarihlense de yapılan radiokarbon tarih­leri yapının yaklaşık 150 senelik bir süreç kapsamında MÖ 6. yüzyılın ikinci çeyreğinden 5. binyılın sonuna kadar kullanım görmüş olduğunu göstermektedir.G odasında in situ durumda bulunan çanak çömlek, bazalt öğütmetaşları, serpantin taşından yapılmış tabak önemlidir. Yapılan kimyasal ve minerolojik analiz serpantinin Zagros Dağlar'ından geldiğini göstermektedir. Bulu­nan hayvan biçimli kaplar özellikle dikkat çekicidir.Sonuç olarak yapılan genel değerlendirme, bu bölgeyi daha yakından tanımamızı sağlamaktadır. Ovanın yer­leşim tarihinde uzun süreli boşlukların oluşu dikkat çekicidir.

Anahtar Kelimeler

Tunç Çağı, Demir Çağı, Ahamenid, Kafkasya, Ermenistan

PROJECT ArAGATS: 10 YEARS OF INVESTIGATIONS INTO BRONZE AND IRON AGE SITES IN THE TSAGHKAHOVIT PLAIN, REPUBLIC OF ARMENIA

Öz

Since 1998, Project ArAGATS has conducted systematic investigations of the archaeological landscape of the Tsaghkahovit Plain in central Armenia. This contribution surveys the primary findings for three eras of extensive occupation of the region: the Early Bronze Age, the Late Bronze Age, and the Iron 3 Achaemenid period. Of particular importance to the wider archaeology of the South Caucasus are the new insights that this work has provided into the inter-relation of sites within a broad regional landscape and critical new perspectives on key problems that had long plagued efforts at building material chronologies. Additionally, our investigations have been dedicated to shedding new light on the contours of social and political life in Early Bronze villages, Late Bronze Age fortified centers, and Iron 3 towns

Anahtar Kelimeler

Bronze Age, Iron Age, Achaemenid, Caucasus, Armenia

Kaynakça

• Avetisyan, P., R . Badaljan, S. Hmayakian and A . Pili- posian, 1996.
• Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Arme- nia I : Mt Aragats and its Surrounding Region. British Archaeological Reports International Series S1697, Archeopress.
• Badalyan, R., P. Avetisyan and A . T . Smith, 2004.
• Badalyan (eds.) KuEtura Drevnej Armenii XIV: Materi- aly Respublikanskoj Nauchnoj Sessii: 45-68. Gitutyun N A N R A . Badalyan, R . S., A . T . Smith and P. S. Avetisyan, 2003.
• HayastaniNyutakanMshakujtem.t.a. VI-IVdd. Gitutyun Hratarakchutyun. Khanzadian, E . V., K. A . Mkrtchian and E . S. Parsami- an, 1973.
• Metsamor. Akademiya Nauk Armianskoe SSR. Khatchadourian, L., 2008.
• The Making of Bronze Age Eurasia. Cambridge Universi- ty Press. Kushnareva, K. K., 1993.
• IuzhnyiKavkazvIX-IItis. don. e.:EtapyKulturnogoiSot- sialno-Ekonomicheskogo Razvitiia. Rossiiskaia Akademi- ia Nauk. Lindsay, I . , 2006.
• Late Bronze Age Power Dynamics in Southern Caucasia: A Community Perspective on Political Landscapes. PhD Dis- sertation, University of California, Santa Barbara, Depart- ment of Anthropology. Badalyan, R., A . T . Smith, I . Lindsay, L . Khatchadouri- an and P. Avetisyan, 2008.
• Eurasian Archaeology: 379-392. Cambridge Scholars Press. Petrosyan, A., B . Gasparyan, D . Kolone, S. Naapetyan, M. Arimura and D . Liagre, 2007.
• Persepolis II: Contents of the Treasury and Other Discov- eries. University of Chicago Press. Smith, A . T . , R . Badalyan, P. Avetisyan and M . Zardaryan, 2004.