KOBAN MEZARLIĞI, 9 VE 12 NO'LU MEZARLAR: KUZEY KAFKASYA'DA SON TUNÇ ÇAĞI'NDAN İLK DEMİR ÇAĞI'NA GEÇİŞ SÜRECİ

Yıl 2010, Sayı: 13, 277 - 292, 01.01.2010

Giorgi Bedıanashvılı Catherine Bodet

Öz

Koban kültürü Kafkaslarda Son Tunç Çağı'ndan İlk Demir Çağı'na geçiş dönemine tarihlendirilen ve yerleşim yerlerinden ziyade mezarlıklarıyla tanınan bir kültürdür. 19. yüzyılın sonunda kazılan Koban nekropolünde özel­likle 9 ve 12 numaralı mezarlar, Koban kültürünün tipik buluntu topluluğunu temsil eden mezarlar olarak dik­kati çeker. Bu yazının konusu olan çalışma, Ernest Chantre tarafından Fransa'da çeşitli müzelere götürülen bini aşkın Koban eserinin yeniden incelenmesidir; böylelikle Koban buluntu topluluğuna yeni öğelerin eklenerek yeni­den değerlendirilmesi sağlanmıştır. Ayrıca, Koban nekropol buluntuları dışında 9 no'lu mezarın iskeletinden alın­mış radyokarbon tarihleri verilmektedir.Vladikavkaz'ın 35 km güneydoğusunda bulunan Koban nekropolü Tagaur Dağı'nın eteklerinde yer almaktadır. Yaklaşık 600 mezardan oluşan mezarlıkta gerek taş sandık mezarlar, gerekse basit toprak çukur mezarlar bulunmaktadır. 1869da Karnukhov tarafından yapılan kazılarda ortaya çıkan tunç eserler, Vladikavkaz'a ve daha sonra Tiflis Müzesine götürülmüşlerdir; bu çalışma sonucunda Koban tunçları büyük bir etki yaratmış ve çok sayıda uzman kazı ve araştırma yapmak üzere Kafkasya'ya gelmiştir. Bu çalışmalardan birini gerçekleştiren LyonMüzesinden Chantre'nin yaptığı kazılarda 22 mezar açılmış, bunun yanı sıra aynı nekropoldenya da yakın çev­resinden çıktığı düşünülen yaklaşık 1600 buluntu satın alınmıştır. Chantre, buluntular üzerine yaptığı değerlen­dirmede Koban kültürünü Avrupa Hallstatt Kültürü ile eşleştirmiştir Chantre 1886 .Chantre'nin yaptığı kazılarda, 9 no'lu mezar özenle kazıldığı ve ele geçen malzeme diğer Koban buluntularından ayrı tutulduğu için iskelet ve iskeletle beraber bulunan buluntular tarafımızdan ayrıntılı olarak değerlendirilebilmiştir. 30-60yaşları arasında bir kadına ait olduğu belirlenen iskeletten alınan radyokarbon örneğine göre mezar MÖ 967-813 arasına tarihlenmektedir. 15 cm kalınlığında büyük taşlardan dikdörtgen biçimli olarak yapılmış ve kuzeydoğu-güneybatı yönünde yerleştirilmiş olan sandık mezar, yüzeyin 60 cm altında bulunmuştur. Hocker pozisyonunda yerleştirilmiş olan iskeletin yanında adak olduğu düşünülen bir domuz ve bir koyun iskeletinin yanı sıra beş tane deniz kabuğu bulunmaktadır. Tunç eserler bakımından oldukça zengin olan mezarda, iki adet büyük boy iğne, 67 adet süs eşyası, değişik boylarda 66 adet sarmal, 69 küçük ve büyük boyutlu tüp, genişçe bir yüzük, bir çift küpe iskeletin her iki kolunda bilezikler çam ağacı motifi olan bir fibula bir çift koç boynuzu betimle­nen kolye ucu, üç tanesi camdan, diğerleri taştan yapılmış olan toplam 86 boncuk bulunmuştur. Bunların yanı sıra iskeletin yakınında kemikten minyatür bir kılıç ve Kafkaslardan başka örnekleri de bilinen tunç minyatür kılıçlar, tunç kolye ucu ve kilden yapılmış iki küp de bulunmaktadır. Mezar armağanları arasında yer alan fibu­la, İç ve Batı Kafkaslarda Son Tunç ve İlk Demir Çağı'ndan bilinen bir buluntu türü olduğundan mezarı tarihlendirmemiz açısından özellikle önemlidir. Ayrıca mezarda bulunan yarım daire biçimli bir toka da mezarın döne­mini belirlemek açısından önemlidir; Koban nekropolünde bulunan bu toka tipi, Kafkaslarda bu döneme ait bilinen toka biçiminden farklı olduğundan, bunların yerel olarak yapıldığı düşünülmektedir. Bununla ilgili ola­rak daha önce ayrıntılı bir çalışma yapılmadığından, makalede bu konuya özellikle değinilmiştir.12 no'lu mezar Koban nekropolünde en zengin ve en iyi korunmuş erkek mezarıdır. Yüzeyden 90 cm altta bulu­nan mezarda bir yetişkin iskeleti ve bunun ayak ve bacaklarına yatırılmış bir çocuk iskeleti bulunmuştur. Yetiş­kin iskeletinin kafatasına yakın olan alanda bir çift büyük boy iğne ve küpe bulunmuştur. Çok sayıda tunç süs tübü ve taş boncuk iskeletin gövdesinde yer almaktadır. 9 no 'lu mezarda olduğu gibi bu mezarda da bir adet fibu­la, ayrıca dikdörtgen biçimli bir kemer tokası, bir adet at dizgini, demir bir hançer, işlenmiş bir balta, iki hayvan başlı kolye ucu, bir kase bulunmaktadır. Buluntular arasında yer alan dizgin, Rusya'dan Stavropoldan bilinen­lerle biçim olarak benzerlik göstermektedir. Demir hançerin de aynı şekilde kronolojik ve bölgesel önemi oldu­ğu bilinmektedir. Mezarda bulunan tunç baltanın ucu yuvarlatılmış ensesi küt biçimde kesilmiştir. Bulunan kolye uçları da Koban kültürünün tipik örneklerinden sayılabilir. 9 no'lu mezardan kronolojik olarak daha sonraki bir tarihe ait olan 12 no'lu mezarın 8.-7. yüzyıllara tarihlendiği düşünülmektedir.Bu çalışma ve elde edilen radyokarbon tarihi Koban 9 ve 12 no'lu mezarları daha yakından anlamamızı ve Kafkaslar'ın Son Tunç - İlk Demir Çağı Geçiş Evresi kronolojisini yakından ele almamızı sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kuzey Kafkasya, Tunç Çağı, Demir Çağı, madencilik

KOBAN NECROPOLIS, TOMBS 9 AND 12: THE LATE BRONZE TO THE EARLY IRON AGE OF THE NORTHERN CAUCASUS

Öz

This paper examines funerary assemblages nos. 9 and 12 of the Koban necropolis, located in the Northern Cau­casus. This necropolis, which was excavated in the last quarter of the 19th century, has given its name to one of the Late Bronze and Early Iron Age cultures of the Caucasus. The two Koban graves presented here have always been the subject of interest among specialists. Several attempts at their reconstruction are known. As a result of our study of Ernest Chantre's Koban collection at the Lyon museum France , the two Koban funeral assem­blages are presented differently here than has been done before. Moreover, some objects are published for the first time. Along with presenting the assemblages, we also provide radiocarbon data from grave no. 9, which enable us to re-examine, to an extent, the chronology of Late-Bronze/Early Iron age of Central Caucasus

Anahtar Kelimeler

North Caucasus, Bronze Age, Iron Age, metalwork

Kaynakça

• Baramidze, M., 1977. Merkheulis samarovani / The Merkheuli cemetery. Metsniereba. (In Georgian with Russian summary).
• Chantre, E. , 1881. Recherches Paléoethnologiques dans La Russie méridionale et spécialement au Caucase et Crimée. H. Georg.
• Chantre, E. , 1883. Rapport sur une mission scientifique dans l'Asie occidentale et spécialement dans les régions de VArarat et du Caucase. Impr. nationale.
• Chantre, E. , 1886. Recherches anthropologiques dans le Caucase: Tome second, Période protohistorique. C. Reinwald.
• Chubinishvili, T., 1957. Mtskhetis udzvelesi archeologiuri dzeglebi /Ancient archaeological sites ofMtskheta. Teqnika da shroma.
• Curtis, J. and M. Kruszynski, 2002. Ancient Caucasian and Related Material in the British Museum (British Museum Occasional Papers 121). British Museum Press.
• Dietz, U. , 1998. Spätbronze- undfrüheisenzeitliche Trensen im Nordschwarzmeergebiet und im Nordkaukasus. Prähistorische Bronzefunde, 16.5.
• Erlikh, V., 2007. Severo-Zapadni Kavkaz v Nacahle Jeleznovo Veka / The Northwest Caucasus at the Beginning of the Early Iron Age. Nauka.
• Zapandji variant (Svod aixeologicheskix istocnikov, V 2, 5) / Domestic culture of Koban Culture tribes (tool, ornaments, toilet articles, tableware: systematization and chronology): Western variant. Russian Academy of Science, Institute of Archaeology. (In Russian with English summary). Krupnov, E. , 1960.
• Drevnaya istoria severnova kavkaza / On the history of ancient north Caucasus. Nauka. lessen, A., 1953.
• Koridze, D., 1961. Materialuri kulturis udzvelesi dzeglebi (Sachkhere Region) /Ancient sites of material culture (Sachkhere Region). Georgian Academy of Science. (In Geor¬ gian with Russian summary).
• Kozenkova, V., 1982. Tipologija i chronologiceskaja klassifikacija predmetov Kobanskoj kul'tury: vostocnyj variant (Svod arxeologicheskix istocnikov, V 2,5) / Typology and Chronological Classification of Objects of Koban Culture. Russian Academy of Science, Institute of Archaeology, Nauka.
• Kozenkova, V., 1996. Kul'turo-istoriceskiprocessy na Severnom kavkaze v epoxu pozdnej bronzy i ranem Zeleznom veke: uzlovie problemiproisxojdenij Irazvitija Kobanskoi kulturi / Cultural-Historical processes in the North Caucasus in the time of Late Bronze and Early Iron Age (cornerstone problems of Koban culture). Russian Academy of Science, Institute of Archaeology. (In Russ¬ ian with English summary).
• Kozenkova, V., 1998. Materialnaja osnova byta Kobanskix piemen:Kuftin, B., 1940.
• Arxeologicheskje Raskopki v Trialeti /Archeological excavations in Trialeti. Georgian Academy of Science. (In Russian with Georgian summary). Kuftin, B., 1941.
• Arkheologicheskiie Raskopki v Trialeti / Archaeological Excavations at Trialeti. Izdatel'stvo Akademii Nauk Gruzinskoi. Kuftin, B., 1949.
• Arkheologicheskaiia Marshrutnaiia Ekspeditsia 1945 goda v Iugo-Ossetiu i Imertetiiu / The 1945Archaeological Expedition to Southern Ossetia and Imeretia. Izdatel'stvo Akademii Nauk Gruzinskoi. Lorre, C., 1998.
• Mohen, J. , 1979. Avant les Scythes:préhistoire de l'art en U.R.S.S. : catalogue d'exposition, Paris, Grand Palais, 6 février30 avril 1979. R.M.N. Pantskava, L. , N. Sulava and R. Papuashvili, 2003.
• Brianbrinjao- adrerkinis centraluri kolxetis samarrovanta fardobiti qronologiisatvis, sabrtolo iaragis mixedvit / On the relative chronology of Late Bronze Age - Early Iron Age Central Colchian graves, based on the armament. Unpublished PhD thesis, Centre for Archaeological Studies, Tbilisi. Ramishvili, A., 2002.
• Die Spätbronze- und frühe Eisenzeit im Kaukasus: Materielle Kultur, Chronologie und überregionale Beziehungen (Universitätsforschungen zur Prähistorichen Archäologie, Bd. 144). Verlag Dr.Rudolf Habelt GMBH .
• Shamba, G., 1980. Esherskoe Gorodishe (Osnovnie resultaty arxeologiceskixraskopok1968, 1970-1977gg.) /Ancient set¬ tlement ofEshera (main results ofarchaeological excavations in 1968, 1970-1977). Metsniereba.
• Shamba, G., 1984. Raskopki drevnikhpamiatnikov Abkhazii / The excavations of ancient sites of Abkhazia. Sokhumi.
• Schaeffer, C., 1948. Stratigraphie Comparée et Chronologie de l'Asie Occidentale (III-II millénaires). Oxford University Press.
• Sulava, N., 2006. Kavkasiis fibulebi (tipologia, qronologia, genezisi) / Caucasianfibules (Typology, Chronology, Genesis).
• Unpublished PhD thesis, Centre for Archaeological Studies, Tbilisi. Sulava, N. and N. Kalandazde, 2008.
• Tekhov, B., 1977. Centralni Kavkaz: v 16-10 vv. do n.e. / Central Caucasus in the 16-10 centuries BC. Nauka.
• Tekhov, B., 1981. Tlijskij mogi'lnikll/ Tli cemetery II. Metsniereba.
• Tekhov, B., 1985. Tlijskij mogi'lnik III. / Tli cemetery III. Metsniereba.
• Tekhov, B., 2000. Novipamyatnik epokhipozdnei bronzi Yuznom Osetii / New Late Bronze Age site in South Ossetia. Rossiiskia akademiia nauk.
• Trapsh, M., 1969. Trudy II: Drevni Sokhumi
• Alashaka. / Ancient Sokhumi.
• Uvarova, P., 1900. Mogilniki severnovo Kavkaza / North Caucasian graves (Materials on the archaeology of Caucasus (MAK , 8). Tavarishestvo tipografii A. I Mamontova.
• Virchow, R., 1883. Das Gräberfeld von Koban im Lande der Osseten