ESKİ İNSANIN DUYGULARININ ARKEOLOJİK VERİLERE VE YAZILI BELGELERE YANSIMASI

Yıl 2021, Sayı: 29, 153 - 176, 31.12.2021

Tuba Ökse

https://doi.org/10.22520/tubaar2021.29.008

Cited By: 3

Öz

Arkeoloji, eski insanların davranışlarını, düşüncelerini, inançlarını veya yaşam tarzlarını gözlemleme şansı olmadığı için, bıraktıkları izler ancak psikoloji dâhil diğer sosyal bilimlerle işbirliği yapılarak yorumlanabilir. Arkeolojik yaklaşımların psikolojik arka planları vardır. Ortaçağ kilisesinin baskıcı rejimi Rönesans döneminde Hıristiyanlık öncesi köklerini araştırmaya sevk eder, imparatorluk sonrasında kurulan ulusal devletler kendilerini eski toplumlarla özdeşleştirmeye yönlenir. Bu yaklaşıma tepki olarak, arkeologlar maddi kültürün süreçleri ve ilişkilerine odaklanırken, psikanalistler tarihsel olayların, inançların ve davranışların psikolojik nedenlerini araştırır. İşlevselciler maddi kültürü işlev açısından değerlendirirken, psikologlar kolektif bilinçaltını tarihsel süreçlerden kaynaklanan öğrenilmemiş davranışlar olarak tanımlar. Arkeologlar malzemenin üretimi, kullanımı, dağıtımı ve imhası sürecindeki davranışı incelerken, psikologlar davranışları tepkiler yoluyla analiz eder. Yorumlayıcı Arkeoloji insan davranışını etkileyen zihinsel süreçleri incelerken, Bilişsel Psikoloji insan zihninin duyum ve algı süreçlerini inceler. Psiko-Mitoloji, mitolojik öykülerden yola çıkarak tarihsel olayları ve kolektif bilinçaltını birbirine bağlarken, Psikodinamik yaklaşım, mitolojik dünya görüşünü psikolojik süreçlerin dış dünyaya yansıması olarak açıklar. Psikanalitik Teori, rüyaları günlük düşüncelerin aktarımı olarak tanımlar ve tarihsel kişiliklerin rüyalarını onların hırslarının yansımaları olarak deşifre eder. Ayrıca doğal çevre ve mimarinin psikoloji üzerindeki etkisi ile bireysel ve toplumsal psikolojiyi ileten ve yansıtan sanat yapıtları da tartışılır. Tarihsel ve arkeolojik veriler, insanların arzu, korku, kaygı, üzüntü, suçluluk, pişmanlık, kibir, açgözlülük, öfke ve depresyon duygularının yanı sıra melankoli, kaygı bozukluğu, şizofrenik paranoya, psiko-şok, obsesif- kompulsif bozukluk ve nevrozu da yansıtır. Eski insanlar doğa olaylarının, hastalıkların ya da ölümün nedenlerini açıklayamamışlardır; bu yüzden büyü, kehanet ve muskalarla kendilerini bunlardan korumaya, bir çeşit plasebo etkisi sağlamaya veya olayları istedikleri gibi geliştirmeye çalışmışlardır. Sosyal Psikoloji bağlamında krallar, halkı tanrılarla görüştüklerine inandırmak için, dini törenler ve ziyafetler sırasında tanrılarla birlikte betimlettirmiştir. Büyük ve çok yüksek inşa edilmiş saraylar ve tapınaklar, insanların tanrılar ve krallar karşısında kendilerini çok küçük hissetmelerini sağlamış, av ve savaş sahneleri, kralların güçlü ve zalim yönlerini vurgulamak ve rakiplerinde korku yaratmak için kullanılmıştır. Kuşatılmış şehirlerin tanrılarını şölene davet etme, tanrılarının heykellerini alma, mezarlarını yıkma, derileri yüzülmüş ve kazığa oturtulmuş insanları çevreye asma gibi uygulamalar, halkın moralini bozarak ve direniş gücünü azaltmıştır. İsyancıların uzak bölgelere sürülmesi ve ardından gelen bir dizi zorluk da toplumsal sarsıntıya neden olarak, onlara zalim krala boyun eğmekten başka seçenek bırakmamıştır. Bu örneklerden yola çıkılarak eski insan davranışları, deneysel, sosyal ve davranışsal psikolojilerin katkılarıyla yeniden yapılandırılabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Psiko-arkeoloji, davranış psikolojisi, toplumsal psikoloji, psiko-mitoloji, psikolojik savaş, inanç psikolojisi

The Reflections of Ancient Human Emotions to Archaeological Data and Written Documents

Öz

Arkeoloji, eski insanların davranışlarını, düşüncelerini, inançlarını veya yaşam tarzlarını gözlemleme şansı olmadığı için, bıraktıkları izler ancak psikoloji dâhil diğer sosyal bilimlerle işbirliği yapılarak yorumlanabilir. Arkeolojik yaklaşımların psikolojik arka planları vardır. Ortaçağ kilisesinin baskıcı rejimi Rönesans döneminde Hıristiyanlık öncesi köklerini araştırmaya sevk eder, imparatorluk sonrasında kurulan ulusal devletler kendilerini eski toplumlarla özdeşleştirmeye yönlenir. Bu yaklaşıma tepki olarak, arkeologlar maddi kültürün süreçleri ve ilişkilerine odaklanırken, psikanalistler tarihsel olayların, inançların ve davranışların psikolojik nedenlerini araştırır. İşlevselciler maddi kültürü işlev açısından değerlendirirken, psikologlar kolektif bilinçaltını tarihsel süreçlerden kaynaklanan öğrenilmemiş davranışlar olarak tanımlar. Arkeologlar malzemenin üretimi, kullanımı, dağıtımı ve imhası sürecindeki davranışı incelerken, psikologlar davranışları tepkiler yoluyla analiz eder. Yorumlayıcı Arkeoloji insan davranışını etkileyen zihinsel süreçleri incelerken, Bilişsel Psikoloji insan zihninin duyum ve algı süreçlerini inceler. Psiko-Mitoloji, mitolojik öykülerden yola çıkarak tarihsel olayları ve kolektif bilinçaltını birbirine bağlarken, Psikodinamik yaklaşım, mitolojik dünya görüşünü psikolojik süreçlerin dış dünyaya yansıması olarak açıklar. Psikanalitik Teori, rüyaları günlük düşüncelerin aktarımı olarak tanımlar ve tarihsel kişiliklerin rüyalarını onların hırslarının yansımaları olarak deşifre eder. Ayrıca doğal çevre ve mimarinin psikoloji üzerindeki etkisi ile bireysel ve toplumsal psikolojiyi ileten ve yansıtan sanat yapıtları da tartışılır. Tarihsel ve arkeolojik veriler, insanların arzu, korku, kaygı, üzüntü, suçluluk, pişmanlık, kibir, açgözlülük, öfke ve depresyon duygularının yanı sıra melankoli, kaygı bozukluğu, şizofrenik paranoya, psiko-şok, obsesif- kompulsif bozukluk ve nevrozu da yansıtır. Eski insanlar doğa olaylarının, hastalıkların ya da ölümün nedenlerini açıklayamamışlardır; bu yüzden büyü, kehanet ve muskalarla kendilerini bunlardan korumaya, bir çeşit plasebo etkisi sağlamaya veya olayları istedikleri gibi geliştirmeye çalışmışlardır. Sosyal Psikoloji bağlamında krallar, halkı tanrılarla görüştüklerine inandırmak için, dini törenler ve ziyafetler sırasında tanrılarla birlikte betimlettirmiştir. Büyük ve çok yüksek inşa edilmiş saraylar ve tapınaklar, insanların tanrılar ve krallar karşısında kendilerini çok küçük hissetmelerini sağlamış, av ve savaş sahneleri, kralların güçlü ve zalim yönlerini vurgulamak ve rakiplerinde korku yaratmak için kullanılmıştır. Kuşatılmış şehirlerin tanrılarını şölene davet etme, tanrılarının heykellerini alma, mezarlarını yıkma, derileri yüzülmüş ve kazığa oturtulmuş insanları çevreye asma gibi uygulamalar, halkın moralini bozarak ve direniş gücünü azaltmıştır. İsyancıların uzak bölgelere sürülmesi ve ardından gelen bir dizi zorluk da toplumsal sarsıntıya neden olarak, onlara zalim krala boyun eğmekten başka seçenek bırakmamıştır. Bu örneklerden yola çıkılarak eski insan davranışları, deneysel, sosyal ve davranışsal psikolojilerin katkılarıyla yeniden yapılandırılabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Psiko-arkeoloji, davranış psikolojisi, toplumsal psikoloji, psiko-mitoloji, psikolojik savaş, inanç psikolojisi

Kaynakça

• AĞLUÇ, L. 2013. “Sanat Yaratıcılık Bağlamında İnsan ve Yaratma Güdüsü”, Mediterranean Journal of Humanities III/1: 1-14.
• AKCAN, G. 2019. “Psikoloji Çerçevesinde Mitoloji Olgusunun İncelenmesi”, Mitoloji Araştırmaları (Ed. İ. Gümüş). Hiperyayın, İstanbul, 47-71.
• AKDAĞ, Ç./ÜRKMEZ, Ö. 2018. “Antikçağ’ın Uluslararası Politikalarında Propaganda Aracı Olarak Kullanılan Heykeltraşlık”, Amisos 3/5: 322-340.
• AKYÜZ, İ./KUTLU, İ. 2018. “Sosyal Etki ve Şiddet Davranışı”, Aile Eksenli Şiddet ve Doğurduğu Sosyal Travmalar (Ed. A. Solak), Samsun Valiliği, Samsun, 258-266.
• ALTAN, İ. 2012a. “Mimaride Işık-Gölgenin Psikolojik Etkileri Üzerine Bir Araştırma”, Psikoloji Çalışmaları 17/0: 31-36. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iupcd/issue/9416/118015
• ALTAN, İ. 2012b. “Mimarlıkta Mekân Kavramı”, Psikoloji Çalışmaları 19/0: 75-88. https://dergipark.org.tr/en/pub/iupcd/issue/9414/118010
• ALTMAN, I./VINSEL, A. M. 1977. “Chapter 5: Personal Space: An Analysis of E. T. Hall’s Proxemics Framework”, Human Behavior and Environment: Advances in Theory and Research 2 (Ed. I. Altman/J. F. Wohlwill), Springer, Boston, 181-260.
• ARNOLD, B. 1990. “The Past as Propaganda: Totalitarian Archaeology in Nazi Germany”, Antiquity 64/244: 464-478. ALTAR, C. M. 1996. Sanat Felsefesi Üzerine, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• AYDINGÜN, Ş. 2006. “A Focus on the Body Details of Early Bronze Age Figurines and Idols of Anatolia”, Boletín de la Asociatión Española de Orientalistas XLII: 19-20.
• AYDINGÜN, Ş. 2014. “A New Interpretation for Western Anatolian Figurines of the Early Bronze Age”, Anadolu Kültürlerine Bir Bakış: Armağan Erkanal’a Armağan (Ed. N. Çınardalı-Karaaslan/A. Aykurt/N. Kolankaya Bostancı/YP. H. Erbil), Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 29-36.
• AYDINLI, S. 1986. Mekansal Değerlendirmede Algısal Yargılara Dayalı Bir Model (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul
• AYHAN, İ./YARAR, F. 2005. “Batıl İnançların Psikolojisi”, Pivolka 17: 15-19.
• AYTUĞ, A. 2012. “Mimaride Doku Kullanımının Psikolojik Etkileri Üzerine Bir Araştırma”, Psikoloji Çalışmaları 17/0: 37-45. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iupcd/issue/9416/118016
• BACH, L./HAPPÉ, F./FLEMINGER, S./POWELL, J. 2000. “Theory of Mind: Independence of Executive Function and the Role of the Frontal Cortex in Acquired Brain İnjury”, Cognitive Neuropsychiatry 5: 175-92.
• BAKAN, İ./BÜYÜKBEŞE, T. 2010. “Liderlik Türleri ve Güç Kaynaklarına İlişkin Mevcut-Gelecek Durum Karşılaştırması: Eğitim Kurumu Yöneticilerinin Algılarına Dayalı Bir Alan Araştırması”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 12/19: 73-84.
• BAYLISS, M. 1973. “The Cult of Dead Kin in Assyria and Babylonia”, Iraq 35/2: 115-125.
• BINFORD, L. R. 1962. “Archaeology as Anthropology”, American Antiquity 28/2: 217-225.
• BURGER, J. M. 2006. Kişilik (Çev. İ. D. E. Sarıoğlu), Kaknüs Psikoloji Yayınları, İstanbul.
• CANETTI, E. 2006. Kitle ve İktidar (Çev. G. Aygen), Ayrıntı Yayınları, İstanbul (3. Baskı).
• COHEN, M. E. 1993. The Cultic Calendars of the Ancient Near East, CDL Press, Bethesda.
• ÇETİNKAYA, İ. 2016. “Kırmızı Rengin Tinsel Anlamının Sanata Yansıması: Boya-Nazarlık-Takı”, Proceedings Book “Made By Artist 2006”, I. International Thessaloniki Contemporary Art Symposium, İkinci Adam Yayınları, İstanbul, 483-492.
• ÇEVİK, A. 2010. Politik Psikoloji, Dost Yayınları, Ankara (4. Basım).
• ÇIĞ, M. İ. 2009. Bereket Kültü ve Mabet Fahişeliği, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• DEVEREUX, G. 1955. “Charismatic Leadership and Crisis” (Ed. W. Muensterberger), Psychoanalysis and the Social Sciences 4, International Universities Press, New York.
• DIAKONOFF, I. M. 1991. “Early Despotism in Mesopotamia”, Early Antiquity (Ed. I. M. Diakonoff), The University of Chicago Press, Chicago, 84-97.
• DÖNMEZ, S. 2016. “Eski Mezopotamya Toplumlarında Korku ve Güç İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, The Journal of Academic Social Science Studies 53/2: 231-226.
• DÖNMEZ, A. D. 2017. “To be or not to be, Olmak ya da Olmamak bir İhtimal daha var, O da Ölmek mi dersin?”, Psikanaliz Buluşmaları 10, Bağlam Yayınları, İstanbul, 33-40.
• DURKHEIM, É. 2005. Dini Hayatın İlkel Biçimleri (Çev. F. Aydın), Eskiyeni Yayınevi, İstanbul.
• EDLES, L. D. 2005. Uygulamalı Kültürel Sosyoloji (Çev: C. Atay), Babil Yayınları, İstanbul.
• EKİNBAŞ, Ö. 2019. “Toplum Ölüler Üzerinden mi Diriler Üzerinden mi İnşa Edilir? Orta Fırat Havzasında MÖ 3. Bin Toplumunun Örgütlenme ve İnanç Biçimine Ölüm Ekseninde Bir Bakış”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10: 41-86. http://www.kousbad.org/OncekiSayilarDetay.aspx?Sayi=10 (Erişim Tarihi: 02.07.2021).
• ELBAN, M. 2018. “Tarih Yazımından Tarih Eğitimine Psikotarih”, Tarih Okulu Dergisi 35: 226-248.
• ELIADE, M. 1993. Mitlerin Özellikleri (Çev. S. Rifat), Simavi Yayınları, İstanbul.
• ELIADE, M. 1994. Ebedi Dönüş Mitosu (Çev. Ü. Altuğ), İmge Kitabevi, Ankara.
• ELIADE, M. 2003. Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• ERASLAN, L. 2004. “Liderlik Olgusunun Tarihsel Evrimi, Temel Kavramlar ve Yeni Liderlik Paradigmasının Analizi”, Milli Eğitim Dergisi 162. http://dhgm.meb.gov.tr/yayimlar/dergiler/milli_egitim_dergisi/162/eraslan.htm (Erişim Tarihi: 19.05.2017).
• ERDAL, Ö. D. 2012. “A possible massacre at Early Bronze Age Titriş Höyük, Anatolia”, International Journal of Osteoarchaeology 22: 1-21.
• ERDEM, Ö./BEZ, Y. 2009. “Doğum Sonrası Hüzün ve Doğum Sonrası Depresyon”, Konuralp Tıp Dergisi 1/1: 32-37.
• ERHAT, A. 1997. Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• ERLAT, E. 2012. İklim Sistemi ve İklim Değişmeleri, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın no. 155, İzmir (3. Baskı).
• ERTÜRK, D. Z. 1977. Kullanıcı Konforu Açısından Boyutsal Gereksinmelerin Saptanması İçin Bir Yöntem, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, İstanbul.
• ERZEN, A. 1992. Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• EWING, K. P. 2012. “İktidar, Psikopatoloji ve Kimlik Müzakeresi Psikanaliz ve Antropolojinin Kesişme Hattında Bazı Güncel Meseleler”, Kültür ve Ruh Sağlığı Küreselleşme Koşullarında Kültürel Psikiyatri (Çev: S. Yücesoy) (Ed. K. Sayar), Metis Yayınları, İstanbul, 84-98.
• FLANNERY, K. V. 1973. “Archaeology with a Capital S”, Research and Theory in Current Archaeology (Ed. C. L. Redman), J. Wiley and Sons Interscience Publications, New York, 47-53.
• FREUD, S. 1972. Rüyalar ve Yorumları (Çev. Ş. Üstün/G. Üstün), Varlık Yayınları, İstanbul.
• FREUD, S. 2004. Uygarlık Toplum ve Din (Çev. E. Kapkın), Payel Yayınları, İstanbul.
• FREUD, S. 2015. Kitle Psikolojisi (Çev. K. Şipal), Cem Yayınevi, İstanbul.
• FROMM, E. 2003. Sahip Olmak ya da Olmak (Çev. A. Arıtan), Arıtan Yayınları, İstanbul.
• GAMBLE, C. 2014. Arkeolojinin Temelleri (Çev. D. Kayıhan), Aktüel Arkeoloji Yayınları, İstanbul.
• GEERTZ, C. 2010. Kültürlerin Yorumlanması (Çev. H. Gür), Dost Kitabevi, Ankara.
• GELB, I. J./LANDSBERGER, B./OPPENHEIM, A. L./REINER, E. (Ed.) 1958. Chicago Assyrian Dictionary 4, E, The Oriental Institute, Chicago.
• GIBBON, G. 2013. “Bilgi Kuramı/Epistemoloji”, Arkeoloji: Anahtar Kavramlar (Çev. S. Somuncuoğlu) (Ed. C. Renfrew/P. Bahn), İletişim Yayınları, İstanbul, 38-44.
• GILDERHUS, M. T. 2014. Tarih ve Tarihçiler; Tarih Yazıcılığına Giriş (Çev. E. Sonnur Özcan), Atıf Yayınları, Ankara.
• GÖTZE, A. 1930. “Die Pestgebete des Mursilis”, Kleinasiatische Forschungen I: 161-251.
• GÜREL, E./MUTER, C. 2007. “Psikomitolojik terimler: Psikoloji Literatüründe Mitolojinin Kullanılması”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/1: 537-569.
• GÜVENÇ, B. 1996. “Göç Olgusu ve Türk Toplumu”, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi: Toplum ve Göç, Sosyoloji Derneği Yayınları, Mersin, 21-25.
• HADJINICOLAOU, N. 1998. Sanat Tarihi ve Sınıf Mücadelesi (Çev. H. Spatar), Kaynak Yayınları, İstanbul.
• HALL, G. S. 1919. “Some Relations Between the War and Psychology”, The American Journal of Psychology 30/2: 211-223.
• HASSETT, B. R./WENGROW, D./SAĞLAMTİMUR, H. 2019. “Investigating Radical Deaths and the Cultures That Practiced Them: New AHRC Funded Research at the Institute of Archaeology”, Archaeology International 22/1: 61-65.
• HERTZ, R. 1960. “A Contribution to the Study of the Collective Representation of Death”, Death and the Right Hand (Ed. R. Hertz), The Free Press, Glencoe, 27-86.
• HILGARD, E. R./ATKINSON, R. C./ATKINSON, R. L. 1971. Introduction to Psychology, Harcourt Publishing, Boston (5. baskı).
• HODDER, I. 2013. “Post Süreçsel ve Yorumlamalı Arkeoloji”, Arkeoloji: Anahtar Kavramlar (Çev. S. Somuncuoğlu) (Ed. C. Renfrew/P. Bahn), İletişim Yayınları, İstanbul, 227-233.
• HODDER, I./HUTSON, S. 2010. Geçmişi Okumak (Çev. B. Toprak/E. Rona), Phoenix Yayınevi, Ankara.
• HOFFMANN, I. 1984. Der Erlass Telipinus. Texte der Hethiter 11, Winter, Heidelberg.
• HOGG, M. A./VAUGHAN, G. M. 2011. Sosyal Psikoloji (Çev. İ. Yıldız/A. Gelmez), Ütopya Yayınevi, Ankara.
• HOLLOWAY, S. W. 2002. Aššur is King! Aššur is King!: Religion in the Exercise of Power in the Neo-Assyrian Empire, Brill, Leiden.
• İZGİ, U. 1999. Mimarlıkta Süreç, Kavramlar – İlişkiler, Yem Yayınları, İstanbul.
• JUNG, C. G. 1938. Psikoloji ve Din (Çev. R. Karabey), Okyanus Yayınları, İstanbul.
• JUNG, C. G. 2005. Dört Arketip, Metis Yayınları, İstanbul (İkinci Basım).
• JUNG, C. G. 2007. Bilinçdışına Giriş-İnsan ve Sembolleri (Çev. A. N. Babaoğlu), Okyanus Yayınları, İstanbul. KAĞITÇIBAŞI, Ç./CEMALCILAR, Z. 2014. Dünden Bugüne İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınevi, İstanbul.
• KARACA, F. 2000. Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları, İstanbul.
• KARAKÖZ, K. 2019. “Çivi Yazılı Kaynaklara Göre Eski Assur Ticaret Kolonileri Döneminde Anadolu’da Demon İnancı”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 9: 1-25. http://www.kousbad.org/OncekiSayilarDetay.aspx?Sayi=9 (Erişim Tarihi: 02.07.2021).
• KILIÇ, Y./AY, Ş. 2013. “Eski Mezopotamya'da Siyasi Örgütlenmede Din Olgusu”, Turkish Studies 8/5: 387-403.
• KINAL, F. 1983. Eski Mezopotamya Tarihi, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara.
• KÖŞKDERE, A. A. 2016. “Totem ve Yas”, Psikanaliz Yazıları: Psikanaliz ve Tarih, Bağlam Yayınları, İstanbul, 97-115.
• KRAMER, S. N. 1990. Tarih Sumer’de Başlar (Çev. M. İ. Çığ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• KÜÇÜKÖZKAN, Y. 2015. “Liderlik ve Motivasyon Teorileri: Kuramsal Bir Çerçeve”, Uluslararası Akademik Yönetim Bilimleri Dergisi 1/2: 86-115.
• LUKES, S. 1997. “İktidar ve Otorite” (Çev: M. Tunçay/A. Uğur), Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi (Ed. T. Bottomore – R. Nisbet), Ayraç Yayınları, Ankara, 643-646.
• MCINTOSH, J. R. 2005. Ancient Mesopotamia, Understanding Ancient Civilizations, ABC-CLIO Inc., California.
• MALONEY, A. 1999. “Reference Ratings of Images Representing Archetypal Themes: An Empirical Study of the Concept of Archetypes”, Journal of Analytical Psychology 44: 101-116.
• MOILANEN, I./MYHRMAN, A./EBELING, H./PENNINKILAMPI, V./VUORENKOSKI, L. 1998. “Long Term Outcome of Migration in Childhood and Adolescens”, International Journal of Circumpolar Health 57/2-3: 180-187.
• ODED, B. 1979. Mass Deportations and Deportees in the Neo-Assyrian Empire, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.
• OLMSTEAD, A. T. 1951. History of Assyria, The University of Chicago Press, Chicago.
• ORHUN, M. 2009. “Hititler’de Karaciğer Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Bunların Etrüsklerdeki Uzantısı”, Akademik Bakış 3/5: 231-250.
• ORTHMANN, W. 1975. Der Alte Orient, Propyläen Kunstgeschichte 14, Berlin, Propyläen Verlag.
• ÖKSE, A. T. 2005. “Eski Çağdan Günümüze Ölü Gömme ve Anma Gelenekleri”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 5: 1-8.
• ÖKSE, A. T. 2006. “Eski Önasya’dan Günümüze Bahar bayramları ve Bereket Törenleri”, Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi 6: 67-72.
• ÖKSE, A. T. 2007. “Funerary Rituals at Gre Virike: A Third Millennium Ritual Place in Southeastern Anatolia”, VITA: Belkıs Dinçol ve Ali M. Dinçol’a Armağan (Ed. M. Alparslan/M. Doğan-Alparslan – H. Peker), Ege Yayınları, İstanbul, 549-559.
• ÖKSE, A. T. 2019a. “Eski Önasyada Ritüellerin Arkeolojik / Filolojik İzleri”, Arkeolojide Ritüel ve Toplum (Ed. Ç. Atakuman), Tematik Arkeoloji Sempozyumu 5, Ege Yayınları, İstanbul, 9-25.
• ÖKSE, A. T. 2019b. “Hittite Mountain Pool Sanctuaries as Rain-Cult Places”, Natur und Kult in Anatolien (Ed. B. Engels/S. Huy/C. Steitler), BYZAS 24, Ege Yayınları, İstanbul, 27-39.
• ÖRNEK, S. V. 1966. Sivas ve çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançlar ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları 174, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• ÖZBUDUN, S. 2009. “Yapısal Antropoloji”, Antropoloji Sözlüğü (Ed. K. Emiroğlu/S. Aydın), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 882-887.
• ÖZBUDUN, S. 2019. “Var Git Ölüm: Ölüm Ritüellerine Antropolojik Bir Bakış”, Memento Mori, Ölüm ve Ölüm Uygulamaları (Ed. A. M. Büyükkarakaya/E. B. Aksoy), Ege Yayınları, İstanbul, 43-62.
• ÖZBUDUN, S./UYSAL, G. 2012. 50 Soruda Antropoloji, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, İstanbul.
• ÖZERKMEN, N. 2012. “Toplumsal Bir Olgu Olarak Şiddet”, Akademik Bakış Dergisi 28: 1-19.
• ÖZESER, T. 2018. “Hitit Toplumunda Büyü: Çeşitleri, Uygulama Alanları, Yöntemleri”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 8: 1-21. http://www.kousbad.org/OncekiSayilarDetay.aspx?Sayi=8 (Erişim Tarihi: 02.07.2021).
• PAVLOV, I. 1975. Şartlı Refleksler ve Sinir Bozuklukları (Çev. N. Arkun), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• PEKŞEN, O. 2016. “Eski Mezopotamya'daki Savaşlarda Tanrıların Rolü”, Journal of History Studies 8/2: 55-68.
• PEKŞEN, O. 2017. “Babil Krallarının Siyasal Meşrulaştırma Aracı: Tanrı Marduk”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 14/1: 102-11.
• QUALTER, T. H. 1980. “Propaganda Teorisi ve Propagandanın Gelişimi” (Çev. Ü. Oskay), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 35/1: 255-307.
• RENFREW, C. 2013. “Bilişsel Arkeoloji”, Arkeoloji: Anahtar Kavramlar (Çev. S. Somuncuoğlu) (Ed. C. Renfrew/P. Bahn), İletişim Yayınları, İstanbul, 44-49.
• REYHAN, E. 2003. “Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulanma Şekilleri Üzerine Bir İnceleme”, Archivum Anatolicum 6/2: 111-143.
• REYHAN, E. 2008. “Eski Anadolu Kültüründe Büyü ve Büyücülük”, Akademik Bakış 2/3: 227-242.
• RIEFF, P. 2010. “Tarih, Psikanaliz ve Sosyal Bilimler” (Çev: G. V. Canik), Tarih Okulu VII: 109-127.
• RUSSELL, B. 1983. Batı Felsefesi Tarihi, İlkçağ, Ortaçağ, Yeniçağ, Say Yayınları, İstanbul.
• RUSSEL, B. 1990. İktidar (Çev: M. Ergin), Cem Yayınevi, İstanbul.
• SAPIENZA, Z. S./IYER, N./VEENSTRA, A. S. 2015. “Reading Lasswell's Model of Communication Backward: Three Scholarly Misconceptions”, Mass Communication and Society 18/5: 599-622.
• SCHACHNER, A. 2007. Bilder eines Weltreichs, Kunst- und Kulturhistorische Untersuchungen zu den Verzierungen eines Tores in Balawat (Imgur-Enlil) aus der Zeit von Salmanassar III, Brepols, Turnhout.
• SCHIFFER, M. B. 1996. “Some Relationships between Behavioral and Evolutionary Archaeologies”, American Antiquity 61: 643-662.
• SERBES, E. 2019. “Göbeklitepe’den Köşk Höyük’e Kafatası Kültü: Nedensellik, İşlevsellik, Psikanaliz”, Harran ve Çevresi Arkeoloji (Ed. M. Önal/S. İ. Mutlu/S. Mutlu), Şanlıurfa İli Kültür, Eğitim, Sanat ve Araştırma Vakfı, Şanlıurfa, 53-64.
• SHANKS, M./TILLEY, C. 1987. Social Theory and Archaeology, Polity Press, Cambridge.
• STONE V./BARON-COHEN, S./KNIGHT, R. T. 1998. “Frontal lobe contributions to theory of mind”, Journal of Cognitive Neurosci 10: 640-656.
• ŞAH, U. 2018. “Anlatı Çalışmaları”, Psikoloji ve Toplum 2: 5-16. (Erişim: 05.09.2020) http://psikolojivetoplum.todap.org/2018/03/anlat-calsmalar_16.html
• ŞAHİN, A. 2016. “Önsöz”, Psikanaliz Yazıları: Psikanaliz ve Tarih, Baharlık Kitap Dizisi 33. Bağlam Yayınları, İstanbul, 11-16
• TAN, E. 2014. “Mitolojik İmgeleri Tüketmek”, Journal of Human Sciences 11/2: 138-154.
• TEKİN, H. 2020. “Mezopotamya’nın Geç Prehistorik Sanatında Öykücü Anlatım”, Anadolu Prehistorya Araştırmaları Dergisi 6: 53-73.
• THUKYDIDES 1972. Peleponnesos’lularla Atina’lıların Savaşı 3 (Çev. H. Demircioğlu), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• TILLEY, C. L. 2013. “Fenomenolojik/Olgusal Arkeoloji”, Arkeoloji: Anahtar Kavramlar (Çev. S. Somuncuoğlu) (Ed. C. Renfrew/P. Bahn), İletişim Yayınları, İstanbul, 128-135.
• TOKYAY, M. N. 2011 . “Perseus Kahramanlık Mitinin Arketipsel Sembollerle İncelenmesi”, Istanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19: 193-205.
• TUNALI, İ. 1975. “Sanatın Psikolojik Anlamı ve Worringer’in Üslup Analizi”, Felsefe Arkivi 19: 11-20.
• TURGUT, M./DİLEK Y. 2021. “An Example of Meaningless Legitimization Tradition in Ancient Mediterranean Region: Expose to Water”, Archivum Anatolicum 15/1: 193-216.
• ÜNAL, A. 2002. Hititler Devrinde Anadolu 1, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• ÜNAL, A. 2003. Hititler Devrinde Anadolu 2, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• ÜNAL, A. 2005. Hititler Devrinde Anadolu 3, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• ÜNAL, A. 2012. “Hititlerde Rüya”, Hititler: Bir Anadolu İmparatorluğu (Ed. M. Doğan-Alparslan/M. Alparslan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 476-491.
• WARD THOMPSON, C. 2013. “Landscape perception and environmental psychology”, The Routledge Companion to Landscape Studies (Ed. P. Howard/I. Thompson/E. Waterton), Routledge, London, 25-42.
• WESTENHOLZ, J. G. 1997. Legends of the Kings of Akkade: The Texts, Eisenbrauns Publications, Pennsylvania.
• WIGGERMANN, A. M. F. 2000. “Lamaštu Daughter of Anu. A Profile”, Birth in Babylonia and the Bible: Its Meditarrenean Setting (Ed. M. Stol), Styx Publications, Groningen, 217-252.
• WINTER, I. J. 2010. On Art in the Ancient Near East I: of the First Millennium B.C.E., Brill, Leiden.
• WULF, C. 2009. Tarihsel Kültürel Antropoloji (Çev. Ö. D. Sarısoy), Dipnot Yayınları, Ankara.
• YILDIRIM, E. 2016. “Concept of Leadership in the Ancient History and its Effects on the Middle East”, Sociology and Anthropology 4/8: 710-718.
• YİĞİT, T. 1997. “Hitit Kral Ailesi Üyelerinin Siyasal Etkinliği Üzerine”, Tarih Araştırmaları Dergisi 29: 233-245.
• ZIMBARDO, P. 2011. Lucifer Effect; Understanding How Good People Turn Evil, Ebury Publishing, London.