ONURLANDIRMA ANITLARI IŞIĞINDA KAUNOS’TA ROMA EGEMENLİĞİ

Yıl 2024, Sayı: 35, 119 - 148, 30.12.2024

Ufuk Çörtük

https://doi.org/10.22520/tubaar.1456255

Öz

İlk kez 1840 yılında lokalizasyonu yapılarak bilim dünyasına kazandırılan ve 1966 yılından bugüne kazı çalışmaları devam eden Kaunos Antik kenti, arkeolojik araştırmalara öncülük etmiş bir ören yeridir. Kentin siyasal tarihine yön vermiş Romalı magistratları onurlandıran anıtlar Kaunos’un önemli buluntuları arasındadır. Kent içinde insan trafiğinin en yoğun olduğu Liman Agorası’nda ve agoranın hemen kuzey kenarını sınırlayan Apollon Kutsal Alanı’nda bugün için tespit edilen, Romalılara ait yirmi dört anıt; bazı parçaları korunmuş üç eksedra, silindirik veya dikdörtgen formunda on altı heykel kaidesi, orthostatlı bir atlı heykel kaidesi, niteliği belirlenemeyen anıtlara ait üç dikdörtgen blok ve bir arşitrav bloğundan oluşmaktadır. Pergamon’un vasiyet ile Roma’ya bırakılmasının ardından MÖ129 yılının başlarında yapılan düzenlemeye göre Karia’nın da dahil olduğu provincia Asia’nın kurulduğu dönemle birlikte Kaunos’ta Romalı magistratlara ait ilk onurlandırma anıtlarını görmeye başlıyoruz. MÖ 2. yüzyılın sonlarıyla birlikte Kaunos’ta Romalılaşma süreci başlamıştır. Kaunos’un Romalılaşma sürecine ve aynı zamanda da provincia Asia’nın bir parçası olduğuna dair veriler, kentte onurlandırılan consul, praetor, proconsul, praetor designatus, praefectus classis ve quaestorlara ait anıtlar aracılığı ile elde edilebilmektedir. MS 43 yılında İmparator Claudius tarafından oluşturulan provincia Lycia, Vespasianus (MS 69-79) tarafından, Pamphylia ile birleştirilerek provincia Lycia et Pamphylia olarak tek bir eyalete dönüştürülmüştür. Bu birleştirme, MS 70 yıllarında, Vespasianus’un, tahta çıkmasının hemen sonrasında yapılmış olmalıdır. MS 70’li yılların başlarıyla beraber Kaunos’ta, provincia Lycia et Pamphylia legatuslarının, propraetorlarının, procuratorlarının onurlandırılmaya başladığını görmekteyiz. Bu anıtlar da Kaunos’un, MS 70 yılında teşkil edilen provincia Lycia et Pamphylia’nın bir kenti olduğunun en büyük delilleri olarak durmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kaunos, Heykel Kaidesi, Romalılaşma, Provincia Asia, Provincia Lycia et Pamphylia

THE ROMAN RULE AT CAUNUS IN THE LIGHT OF THE HONORARY MONUMENTS

Öz

Caunus Ancient City, which was the first introduced to the scientific world through localization in 1840 and has been the subject of excavation since 1966, is a leading archaeological site. Monuments honoring the Roman magistrates, who shaped the political history of the city, are among the significant findings of Caunus. Twenty-four Roman monuments have been identified for today in the busiest areas of human traffic, in the Harbour Agora and the Sanctuary of Apollo bordering the northern edge of the Agora. These include three exedrae, of which some parts are preserved, sixteen are cylindrical and rectangular statue bases, one is an equestrian base with orthostats, three are rectangular blocks of undetermined purpose and one is an architrave block of a monument. After Pergamon was bequeathed to Rome by testament, the arrangement made at the beginning of the year 129 BC, which placed Caria under the administration of the Roman provincia Asia, we begin to see the first honorary monuments dedicated to Roman magistrates in Caunus. The process of Romanisation began at Caunus with the end of the 2nd century BC. It is demonstrated by the monuments honoring the magistrates such as consul, praetor, proconsul, praetor designatus, praefectus classis and quaestors, both the Romanisation process of Caunus and its status as part of the Roman provincia Asia. The provincia Lycia, established by Emperor Claudius in AD 43, was merged by Vespasian (AD 69-79) with Pamphylia to form a single province called Lycia et Pamphylia. This unification must have taken place in the early 70s AD, shortly after Vespasian’s ascension to the throne. From the early 70s AD onwards, we see the honorary inscriptions for legati, propraetores and procuratores of the provincia Lycia et Pamphylia in Caunus. These monuments stand as the strongest evidence that Caunus was a city of the provincia Lycia et Pamphylia, formed in AD 70.

Anahtar Kelimeler

Caunus, Statue Bases, Romanisation, Provincia Asia, Provincia Lycia et Pamphylia

Kaynakça

• App. BC Appianos, Bellum Civile- Appian, The Civil Wars (İng. Çev. H. White), London, 1899 [MACMILLAN AND CO., LTD.].
• App. Mith. Appianos, Mithridateios- Appian, The Foreign Wars (İng. Çev. H. White), New York, 1899 [MACMILLAN AND CO., LTD.].
• Cass. Dio Cassius Dio Cocceianus, Historiae Romanae- Cassius Dio Cocceianus, Dio’s Roman History, (İng. Çev. E. Cary, H. B. Foster, W. Heinemann), London, 1914-1927 [Loeb Series].
• Cic. Fam. M. Tulli Cicero, Epistulae ad Familiares- M. Tullius Cicero, Letters to his Friends, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text;jsessionid=50C43C95EBD60A6A3E0A985029C09001(?)doc=Perseus%3atext%3a1999.02.0009 (15.09.2022)
• Cic. Flacc. M. Tulli Cicero, Pro L. Flacco M. Tulli Ciceronis Oratio- M. Tullius Cicero, The Orations of Marcus Tullius Cicero, vol. 2. (Çev. C. D. Yonge), London, 1902 [George Bell & Sons].
• Cic. Mur. M. Tulli Cicero, Pro L. Murena Oratio- M. Tullius Cicero, The Orations of Marcus Tullius Cicero, (İng. Çev. C. D. Yonge, B. A. London. Henry G. Bohn), York Street, 1856 [Covent Garden].
• Cic. Phil. M. Tulli Cicero, Philippicae- M. Tullius Cicero, The Orations of Marcus Tullius Cicero, (İng. Çev. C. D. Yonge), London, 1903 [George Bell & Sons].
• Cic. Q. fr. M. Tulli Cicero, Marcus Quinto Fratri Salutem- M. Tullius Cicero, Letters to his brother Quintus, (İng. Çev. E. S. Shuckburgh), London, 1908-1909 [George Bell & Sons].
• Cic. Q. Rosc. M. Tullius Cicero. The Orations of Marcus Tullius Cicero, literally translated by C. D. Yonge. London. George Bell & Sons. 1903.
• Hier. Synek. Hierokles, Synekdemos- Hieroclis, Synekdemus. Th. Mommsen (Ed.), Berolini, 1866.
• Hor. Sat. Q. Horatius Flaccus (Horace), Satyrarum libri, Horace, The Works of Horace, C. Smart ve Th. A. Buckley (Ed.), New York. 1863 [Harper & Brothers].
• Liv. Livius, Ab urbe condita libri- Livy, The History of Rome, (İng. Çev. Rev. C. Roberts) New York, 1912 [New York, E. P. Dutton and Co.].
• Plin. Nat. Plinius, Naturalis Historia- Pliny the Elder, The Natural History, (İng. Çev. J. Bostock, M. D., F. R. S. H. T. Riley, Esq., B.A.) London, 1855 [Taylor and Francis, Red Lion Court, Fleet Street].
• Plut. Ant. Plutarkhos, Antonius- Plutarch, Plutarch’s Lives, (İng. Çev. B. Perrin), London, 1920 [Cambridge, MA. Harvard University Press. William Heinemann Ltd.].
• Polyb. Polybius, Historiae- Polybius, Histories, (İng. Çev. E. S. Shuckburgh), London, New York, 1889 [Macmillan].
• Strab. Strabon, Geographika: XII-XIII-XIV- Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası, (Tür. Çev. A. Pekman), İstanbul, 1993.
• Tac. Hist. Tacitus, Historiae- Cornelius Tacitus, Complete Works of Tacitus, (İng. Çev. A. J. Church, W. J. Brodribb, S. Bryant, edited: Perseus), New York, 1873 [Random House, Inc. Random House, Inc.].
• Adak, M. ve Wilson, M. (2012). Das Vespasiansmonument von Döşeme und die Gründung der Doppelprovinz Lycia et Pamphylia. Gephyra 9, 1-40.
• AE 1957 l’Annee Epigraphique Année 1956, (1957). (Ed.) J. Gage ve A Merlin. Paris.
• AE 1981 l’Annee Epigraphique Année 1978, (1981). (Eds.) C. André, M. Le Glay ve P. Le Roux, Paris.
• Bahrfeldt, M. (1905). Die Münzen der Flottenprafekten des marcus Antonius. NumZ 37, 9-56, Tf. 1-2.
• Balland, A. (1981). Fouilles de Xanthos VII. Inscriptions d’epoque imperiale du Letoon. Paris.
• Barbulescu, M. (1987). Din istoria militara a Daciei romane: Legiunea V Macedonia, Cluj-Napoca.
• Bean, G. E. (1953). “Notes and Inscriptions from Caunus” JHS 73, 10-35.
• Bean, G. E. (1954). “Notes and Inscriptions from Caunus” JHS 74, 85-110.
• Bernhardt, R. (1971). Imperium und Eleutheria. Hamburg.
• Bernhardt, R. (1972). Zwei Ehrenstatuen in Kaunos für L. Licinius Murena und seinen Sohn Gaius, Anadolu 16, 117-122 (Çev. B. Öğün, “Kaunos’ta L. Licinius Murena ve Oğlu Gaius şerefine Dikilmiş İki Heykel”), 123-128. Birley, A. R. (1981). The Fasti of Roman Britain. New York.
• I. Ephesos, V. Börker, V. ve Merkelbach, Chr. (1980). Die Inschriften von Ephesos V. Bonn.
• Brennan, T. C. (2000). The Praetorship in the Roman Republic II. New York.
• Broc, Cf. N. (1973). La géographie des philosophes, Géographes et voyageurs français au XVIIIe siècle. Paris.
• RPC I Burnett, A., Amandry, M. ve Rippoles, P. P. (1992). Roman Provincial Coinage I. London.
• de Choiseul-Gouffier, M. G. A. F. (1782). Voyage pittoresque dans l’empire Ottoman, en Gréce, dans la Troade, les îles de l’archipel et sur les côtes de l’Asie Mineure. Paris.
• Christol, M., Drew-Bear, Th. ve Taşlıalan, M. (2001). L’empereur Claude, le Chevalier C. Caristanius Fronto Caesianus lullus et le culte imperial ä Antioche de Pisidie. Tyche, 16, 1-20.
• Christol, M. ve Drew-Bear, Th. (2002). Un nouveau notable d’Antioche de Pisidie et les prefets de duumviri de la colonie. Anatolia Antiqua, 10, 277-289.
• Combés, R. (1966). Imperator. Paris.
• Crawford, M. H. (1974). Roman Republican Coinage I. London.
• Crawford, M. H. (1996). Roman Satues I, BICS Suppl. 64, London.
• Curtius, C. (1870). Inschriften aus Ephesos. Hermes, 4, 174-228.
• Çörtük, U. (2012). Kaunos Liman Agorası Anıtları [Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi].
• Çörtük, U. (2013). Kaunos’taki Quintus Vedius Capito Anıtı, Cedrus I, 241-260.
• Dessau, H. (1906). Inscriptiones Latinae Selectae II. 2, Berlin.
• Devijver, H. (1976). Prosopographia militiarum equestrium quae quae fuerunt ab Augusto ad Gallienum I, Leuven.
• Eck, W. (1970). Senatoren von Vespasian bis Hadrian: prosopographische Untersuchungen mit Einschluss der Jahres- und Provinzialfasten der Statthalter, München.
• Eck, W. (1982). Jahres- und Provinzialfasten der senatorischen Statthalter von 69/70 bis 138/139, Chiron 12, 281-362.
• Eck, W. (2007). Die politisch-administrative Struktur der kleinasiatischen Provinzen während der hohen Kaiserzeit. G. Urso (Ed.), Tra Oriente e Occidente: Indigeni, Greci e Romani in Asia Minore: atti del convegno internazionale, Cividale del Friuli, 28-30 settembre 2006 (s. 189-207) içinde. Pisa.
• Eilers, C. (2002). Roman Patrons of Greek Cities. Oxford.
• Fellows, C. (1839). A Journal Written during an Excursion in Asia Minor. London.
• Ferrary, J. L. (2000). Les inscriptions du sanctuaire de Claros en l’honneur de Romains, BCH 124, 331-376.
• Habicht, C. (1958). Supplementum Epigraphicum Graecum XIV. Gnomon 30(4), 315-317.
• Hoskyn, R. (1842). Narrative of a Survey of Part of the South Coast of Asia Minor and of a Tour into the Interior of Lycia in 1840- 1, Journal of the Royal Geographical Society of London 12, 143–161.
• Engelmann, H., Knibbe, D. ve Merkelbach, R. (1980). Die Inschriften von Ephesos, Teil III: Nr. 600-1000. Bonn.
• IGR Cagnat, R., Toutain, J., Lafaye, G. ve Henry, V. (1901-1927). Inscriptiones Graecae ad Res Romanas Pertinentes 3 vols.. Paris.
• İplikçioğlu, B. (2008). Die Provinz Lycia unter Galba und die Gründung der Doppelprovinz Lycia et Pamphylia unter Vespasian. Anzeiger der philosophisch-historischen Klasse (Österreichische Akademie der Wissenschaften), 143(2), 5-23.
• Ippel, A. (1912). Die Arbeiten zu Pergamon 1910-1911. II. Die Inschriften, AM 37, 277-303.
• Işık, C. (2020). Geride Bırakılan 50 Yılın Arkeolojiye Kazandırdığı İlkleri ile Kaunos. O. C. Henry ve A. B. Henry (Ed.), Karialılar: Denizcilerden Kent Kuruculara = The Carians: from seafarers to city builders (s. 422-445) içinde. İstanbul.
• Kajava, M. (1990). Roman Senatorial Women and the Greek east Epigraphic Evidence from the republican and Augustan Period. H. Solin- M. Kajava (Ed.), Roman Eastern Policy and Other Studies in Roman History: Proceedings of s Colloquium at Tvärminne 2-3 October 1987 (s. 59-124) içinde. Helsinki.
• Karahan, Ü. O. (2020). Hellen ve Roma Dünyasında Patronus-Cliens İlişkisi. SEFAD 44, 527-546.
• Kern, O. (1900). Die Inschriften von Magnesia am Maeander. Berlin.
• Kienast, H. J. ve Hallof, K. (1999). Ein Ehrenmonument für samische Scribonii aus dem Heraion. Chiron, 29, 205- 223. Knibbe, D. (1972-1975). Neu Inschriften aus Ephesos IV. ÖJh 50, Beibl, 1-80.
• Kokkinia, C. (2000). Die Opramoas-Inschrift von Rhodiapolis. Euergetismus und soziale Eliten in Lykien. Bonn.
• Ma, J. (2013). Statues and cities: honorific portraits and civic identity in the Hellenistic World. Oxford.
• Magie, D. (1950). Roman Rule in Asia Minor to the end of the Third century after Christ. Band I. II, Princeton.
• Marek, C. (1988). Karien im Ersten Mithradatischen Krieg. P. Kneissl ve V. Losemann (Ed.), Alte Geschichte und Wissenschaftsgeschichte, Festschrift für Karl Christ (s. 285-308) içinde. Darmstadt.
• Marek, C. (1993). Çankırı ve Kastamonu›da Araştırmalar, Kaunos ve Patara Kazılarında Epigrafik Araştırma, AST 11, 85-109.
• Marek, C. (2000). Ein neues Zeugnis aus Kaunos für den Senator Pompeius Falco. MusHelv 57, 88-93.
• Marek, C. (2006). Die Inschriften von Kaunos. München.
• Marek, C. (2010). Geschichte Kleinasiens in der Antike2. München.
• Marek, C. (2011). Kaunos und Lykie, Adalya XIV, 57-60.
• Marek C. (2014). Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos. W. Eck ve P. Funke (Ed.), CORPVS INSCRIPTIONVM LATINARVM, XIV Congressus Internationalis Epigraphiae Graecae et Latinae 27. – 31. Augusti MMXII, Berlin, 711,712.
• Matei-Popescu, F. (2010). The Roman army in Moesia Inferior. Bucharest. Meriç, R., Merkelbach, R., Nollé J. ve Şahin, S. (1982). Inschriften von Ephesos VII, 2, Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien 17, 2, Bonn.
• Milner, N. P. (2016). Building Roman Lycia: new inscriptions and monuments from the baths and peristyle buildings Ml 1 and Ml 2 at Oinoanda. Anatolian Studies 66, 91-124.
• Mittenhuber, B. F. (2009). Das Monument. F. Mittenhuber ve G. Graßhoff (Ed.), Untersuchungen zum Stadiasmos von Patara. Modellierung und Analyse eines antiken geographischen Streckennetzes (s. 11-26) içinde. Bern.
• MRR I Broughton, T. R. S. (1951). The Magistrates of the Roman Republic I. New York.
• MRR II Broughton, T. R. S. (1952). The Magistrates of the Roman Republic II. New York.
• MRR III Broughton, T. R. S. (1986). The Magistrates of the Roman Republic II. New York.
• Münzer, F. (1897). Caecilius [91], RE III. Stuttgart.
• Münzer, F. (1899). Caninius [4], RE III. Stuttgart.
• Münzer, F. (1926a). L. Licinius Murena [122]. RE XIII 1, Stuttgart.
• Münzer, F. (1926b). “C. Licinius Murena [119]”. RE XIII 1, Stuttgart.
• Onur, F. (2008). Two Procuratorian Inscriptions from Perge. GEPHYRA 5, 53-66.
• Öğün, B. (1972). Kaunos Kazıları (1968-1970). TürkAD 19(2), 195-202
• Öğün, B. (1980). Kaunos Kazıları 1979. KST 2, 61-63.
• Öğün, B. (1983). Kaunos Kazıları 1981. KST 4, 247-255.
• Öğün, B., Işık, C., Diler, A., Özer, O., Schmaltz, B., Marek Chr. ve Doyran, M. (2002). Kaunos. Kbid. 35 Yılın Araştırma Sonuçları (1966-2001), İzmir.
• Özdizbay, A. (2020). Roma İmparatorluk Dönemi’nde Lycia et Pamphylia’nın Kurulması ve Perge’den İki Yeni Yazıt. H. S. Öztürk, H. Şahin ve Z. Çulha (Ed.), I. Küçükasya Tarihi ve Epigrafyası Sempozyumu, İstanbul 14-15 Ekim, 2010, İstanbul, 56-68.
• Parker, H. M. D. (1985). The Roman Legions. Chicago.
• Pflaum, H. G. (1960-1962). Les carriéres procuratoriennes équestres sous le Haut-Empire romain I-III. Paris
• PIR² C Groag, E. ve Stein, A. (1936). Prosopographia Imperii Romani, SAEC. I. II. III, pars II. Berlin.
• PIR² I Stein A. ve Petersen, L. (1952-1966). Prosopographia Imperii Romani, SAEC. I. II. III, pars IV. Berlin.
• PIR2 R Wachtel, K. 1999.Prosopographia Imperii Romani, SAEC. I. II. III, pars VII. 1. Berlin.
• PIR3 F (1943). Prosopographia Imperii Romani, SAEC. I. II. III, pars III. Berlin.
• PIR2 P Petersen, L., Wachtel, K., Heil, M., Johne, K. P. ve Vidman, L. (1998). Prosopographia Imperii Romani VI. Berlin-New York.
• Rémy, B. (1989). Les carrières sénatoriales dans les provinces romaines d’Anatolie au Haut-Empire (31 av. J.-C.-284 ap. J.-C). İstanbul-Paris.
• Robert, L. (1987). Documents d’Asie Mineure. Paris.
• Robert, J. ve Robert, L. (1954). Bulletin épigraphique, Toma III 1952-1958, jahrgangsweise in Revue des Études Grecques. Paris.
• Robert, J. ve Robert, L. (1956). Bulletin épigraphique, Toma II 1952-1958, jahrgangsweise in Revue des Études Grecques. Paris.
• Robert, J. ve Robert, L. (1959). Bulletin épigraphique, Toma IV 1959-1963, jahrgangsweise in Revue des Études Grecques. Paris.
• Robert, J. ve Robert, L. (1969). Bulletin épigraphique, Toma VI 1968-1970, jahrgangsweise in Revue des Études Grecques. Paris.
• Robert, J. ve Robert, L. (1973). Bulletin épigraphique, Toma VII 1971-1973, jahrgangsweise in Revue des Études Grecques. Paris.
• Robert, J. ve Robert, L. (1976). Bulletin épigraphique, Toma VII 1974-1977, jahrgangsweise in Revue des Études Grecques. Paris.
• Roos, P. (1968). Research at Caunus. OpAth 8, 149-166.
• Roos, P. (1969). Topographical and other Notes on South-Eastern Caria. OpAth 9, 59-93.
• Roos, P. (1972). The Rock-Tombs of Caunus, 1. The Architecture. Göteborg. Saddington, D. B. (1991). Praefecti classis, orae maritimae and ripae of the Second Triumvirate and the Early Empire. JbRGZM 35(1), 299-313.
• Salomies, O. (1993). Römische Amtsträger und Römische bürgerrecht in der Kaiserzeit. Die Aussagekraft der Onomastik. W. Eck, (Ed.), Prosopographie und Sozialgeschichte. Studien zur Methodik und Erkenntnismöglichkeit der kaiserzeitlichen Prosopographie, Kolloquium Köln, 24.-26. November 1991, Böhlau, s. 119-145.
• Sarıtaş, D. Ö. (2019). Roma Cumhuriyet Döneminde Aedilis Makami: Kuruluş, Hukuki Statü Ve Yetkiler, YÜHFD, XVI. 2, 107-125.
• SEG Supplementum Epigraphicum Graecum. 1923-2008.
• Siedentopf, H. B. (1968). Das Hellenistische Reiterdenkmal. Waldsassen/ Bayern.
• SIG Dittenberger, W. Sylloge Inscriptionum Graecarum, vol. II. Lipsiae, 1917.
• Syme, R. (1955). Missing Senators. Historia 4, 52-71.
• Stein, A. (1940). Die Legaten von Moesien. Budapest.
• Şahin, S. (2013). Parerga zum Stadiasmus Patarensis (9): Kaunisch-lykische Frage, Gaphyra 10, 2013, 32-37.
• Şahin, S. ve Adak, M. (2007). Stadiasmus Patarensis. İstanbul.
• Syme, R. (1969). Legates of Cilicia under Trajan. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 18, 352-366.
• TAM II Kalinka, E. (1920-1944). Tituli Asiae Minoris, II: Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti 1: Pars Lyciae occidentalis cum Xantho oppido, 2: Regio quae ad Xanthum flumen pertinet praeter Xanthum oppidum, Vienna.
• Transier, W. (1985). Samiaka: epigraphische Studien zur Geschichte von Samos in hellenistischer und römischer Zeit. Mannheim.
• Tietz, W. (2003). Der Golf von Fethiye. Bonn.
• Thomasson, B. E. (1984). Laterculi Praesidum I. Göteborg.
• von Thüngen, S. F. (1994). Die freistehende griechische Exedra. Mainz.
• Torelli, M. (1968). The Cursus Honorum of M. Hirrius Fronto Neratius Pansa. JRS 58, 1 ve 2, 170-175 Tuchelt K. (1979). Frühe Denkmäler Roms. Beiträge zur archäologischen Überlieferung aus der Zeit der Republik und des Augustus, Teil 1: Roma und Promagistrate, IstMitt Beiheft 23, Tübingen.
• Ünver, G. (2012). Yazıtlar Işığında Karia Kentlerinde Yurttaşların Kent İmarına Katılımları (MÖ I.-MS III. yüzyıl) [Yayınlanmamış doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi].
• Vitale, M. (2022). Asya Eyaleti. O. Tekin (Ed.), Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Anadolu Krallar, İmparatorlar, Kent Devletleri (s. 228-249) içinde. İstanbul.
• Wörrle, M. (1988). Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien: Studien zu einer agonistischen Stiftung aus Oinoanda. Vestigia, vol. 39. Munich.
• Zucca, R. (1996). La Corsica Romana. Oristano.