HIGHLAND FORTRESSES-CEMETERIES AND SETTLEMENT COMPLEXES OF MT SÜPHAN-MUŞ PLAINS IN THE LAKE VAN BASIN: FROM THE MIDDLE BRONZE TO THE MIDDLE IRON AGE (URARTU)

Yıl 2017, Sayı: 20, 51 - 78, 01.03.2017

Aynur Özfirat

Öz

Fortresses-cemeteries and settlement complexes situated in the high plateau on the western slope of Mt Süphan
which were studied in the basin of Lake Van survey is discussed in this article. In many archaeological sites located
on Mt Süphan and the surrounding foothills in the Murat Valley-Muş Plains, fortresses and cemeteries, situated on
the western slope of the mountain, are in large quantities. The most remarkable sites of our survey are settlement
complexes. It seems that highlands, which had been very limitedly used in Early Bronze Age-Kura Araxes, were
highly densely populated from Middle Bronze to the Early Iron Age. The cemeteries of Middle Bronze Age, found
widespread on the highlands of Mt Süphan, imply the existence of a considerable population, no related settlements is
observed. Settlement pattern again changed in the Late Bronze-Early Iron Age, as shown by the highland fortressescemeteries.
The increase in the number of fortresses in this period is striking in the whole region. Assyrian and Urartian epigraphic sources give information about these local pre-Urartian polities of eastern Anatolia starting from 13th century BC, which are mentioned under the names of Uruatri and Nairi lands. Fortressescemeteries
located in highlands, which were understood to be used extensively by these Early Iron Age (pre-Urartian)
polities. Middle Iron Age-Urartian pottery were seen, though smaller in numbers compared to the Early Iron Age.
It seems that, some of the local fortresses and seasonal settlements for animal husbandry have been used in Middle
Iron Age-Urartu. Basically, Urartian constructions were built on a strategic location in the lower areas compared
to the Early Iron Age.

Anahtar Kelimeler

Muş Plains , Mt Süphan , Middle Bronze Age , Late Bronze-Early Iron Age , Urartu , Lake Van Basin

VAN GÖLÜ HAVZASI SÜPHAN DAĞI-MUŞ OVALARI YÜKSEK YAYLA KALELERİ-MEZARLIKLARI VE YERLEŞİM KOMPLEKSLERİ: ORTA TUNÇ ÇAĞI’NDAN ORTA DEMİR ÇAĞI’NA (URARTU)

Öz

Süphan Dağı’nın batı eteğindeki yüksek yaylada yer alan kaleler ve mezarlıklar ile yerleşim kompleksleri makalenin
konusunu oluşturur. Van Gölü Havzası yüzey araştırmamız çerçevesinde incelenen bu yüksek yayla ile onu çevreleyen
Van Gölü ve Murat Vadisi-Muş Ovalarına bakan eteklerinde yer alan kale ve mezarlıklar oldukça fazladır. Yerleşim
Kompleksleri bu alanlar içinde ayrıcalıklı konuma sahiptir. İlk Tunç Çağ-Kura Araxes dönemine ait birkaç parça
çanak çömlek otlakların-yaylaların bu dönemde kısmen kullanılmış olduğunu gösterse de çok sayıdaki bulgu Orta
Tunç ve Son Tunç-Erken Demir çağlarında yüksek yaylaların oldukça yoğun bir şekilde kullanıldığını gösterir.
Orta Tunç Çağı’na ait yerleşim izine rastlanmamıştır, bu döneme ait yalnızca geniş alanlara yayılmış mezarlıklar
bulunmuştur. Son Tunç-Erken Demir Çağ’ında yerleşim sistemi yeniden değişmiştir, tüm bölgede yüksek alanlarda ve
ovaları-vadileri çevreleyen dağ eteklerinde çok sayıda kale ve mezarlık karşımıza çıkar.
Assur kaynaklarında MÖ 13. yüzyıldan başlayarak Uruatri ve Nairi adlarıyla karşımız çıkan ve Urartu Krallığı
öncesinde bölgeyi küçük coğrafi birimler çerçevesinde yöneten Erken Demir Çağ (pre-Urartu) beyleri ya da
yerel krallıkları tarafından yoğun olarak kullanıldığı anlaşılan bu kale ve mezarlıklarda Orta Demir Çağ-Urartu
Dönemi’ne ilişkin çanak çömleklere daha az sayıda olmak üzere rastlanmıştır. Bu durum, Urartu tarafından çok
daha alçak alanlarda kurulan yeni kaleler dışında, eskinin yüksek yaylalarda ve dağ eteklerindeki yerel kalelerinin
kullanımının hayvancılık ve yayla faaliyetleri nedeniyle devam etmesiyle açıklanabilir.

Anahtar Kelimeler

Muş Ovaları , Süphan Dağı , Orta Tunç Çağ , Son Tunç-Erken Demir Çağ , Urartu , Van Gölü Havzası

Kaynakça

• BELLİ, O./KONYAR, E. 2003 Doğu Anadolu Bölgesinde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri-Early Iron Age Fortresses and Necropolises in East Anatolia, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Istanbul.
• BİBER, H. 2013 “Muş-Bulanık’ta Demir Çağ Merkezleri”, Tarhan Armağanı: M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler, (Eds. O. Tekin, M. H. Sayar, E. Konyar), Ege Yayınları, İstanbul: 79-100.
• BİBER, H. 2015 “Bulanık ve Malazgirt’teki Bazı Demir Çağ Kaleleri ve Arzaşkun’un Yeri Sorunu”, International Symposium on East Anatolia-South Caucasus Cultures Proceedings II / UluslarAraxesı Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II (Erzurum 10-13 October 2012), (Eds. M. Işıklı, B. Can), Cambridge Scholars Publishing- Newcastle upon Tyne: 171-182. BİBER, H. 2016 “2012 ve 2014 Yılları Muş İli Arkeolojik Yüzey Araştırması”, 33. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2 (Erzurum 11-15 Mayıs 2015), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 323-334.
• BİBER, H./ÇAVUŞOĞLU, R. 2011 “Muş İli ve İlçeleri 2009 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması (Demir Çağları)”, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2 (İstanbul 24-28 Mayıs 2010), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 201-224.
• BİBER, H./ÇAVUŞOĞLU, R./ERDOĞAN, S. 2012 “Muş İli ve İlçeleri Arkeolojik Yüzey Araştırması (Demir Çağları) 2010 Yılı Araştırmaları: Bulanık-Malazgirt”, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı 3 (Malatya 23-28 Mayıs 2011), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 373-402.
• BİBER, H./ÇAVUŞOĞLU, R. 2013 “2011 Yılı Muş-Malazgirt Arkeolojik Yüzey Araştırması”, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2 (Çorum 28 Mayıs-1 Haziran 2012), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Çorum: 303-320.
• BİLGİÇ, H. 1984 “Urartular”, Türk Ansiklopedisi XXXIII: 40-41.
• BURNEY, Ch. A. 1957 “Urartian Fortresses and Towns ın the Van Region”, Anatolian Studies VII: 37-53
• BURNEY, Ch. A. 1958 “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze”, Anatolian Studies VIII: 157-209. BURNEY, Ch. A. 1966 “A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies XVI: 55-111
• CEYLAN, A. 2008 Doğu Anadolu Araştırmaları I (Erzincan-Erzurum-KarsIğdır, 1998-2008), Eser Ofset Matbaacılık, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum.
• CEYLAN, A. 2015 Doğu Anadolu Araştırmaları II (Erzincan-Erzurum-KarsIğdır, 2009-2014), sm[art] Ajans&Organizasyon, Atatürk Üniversitesi Yayınları 1107, Erzurum.
• ÇEVİK, N. 2000 Urartu kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ERZEN, A./BİLGİÇ, E./BOYSAL, Y./B. ÖĞÜN, B. 1960 “1959 Van-Toprakkale Sondajları ve Bölgedeki Calışmalar”, Türk Arkeoloji Dergisi X/2: 5-22.
• KOÇHAN, N. 1990 “Malazgirt-Tıkızlı Kalesi”, Ege Üniversitesi, ArkeolojiSanat Tarihi Dergisi V: 87-108.
• KOÇHAN. N./SUR, C. 2003 “Muş-Kepenek Urartu Kalesi”, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 10: 57-64.
• KOÇHAN. N./SALVİNİ, M. 2000 “A New Urartian Inscription from the Neighbourhood of Muş”, Studi Micenei ed Egeo Anatolici XLII/2: 303-305.
• KOZBE, G. 1995 “Muş Ovası yüzey Araştırmalarında Ele Geçen Erken Transkafkasya Çanak Çömleği Işığında Bölgenin Erken Tunç Çağı’nın Yeniden Değerlendirmesi”, Ege Üniversitesi, Arkeoloji Dergisi III: 35-50.
• MARRO, C./ÖZFIRAT, A. 2004 “Pre-classical Survey in Eastern Turkey, Second Preliminary Report: The Erciş Region”, Anatolia Antiqua XII: 227-265.
• ÖZFIRAT, A. 1994 “MÖ II. Binyılda Doğu Anadolu Boyalı Seramik Kültürleri Üzerine Araştırmalar”, XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 24-28 Mayıs 1993), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 359-377.
• ÖZFIRAT, A. 1999 “1997 Yılı Bitlis-Muş Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları”, XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı II (Tarsus 25-29 Mayıs 1998), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 1-22. ÖZFIRAT, A. 2000 “1998 Yılı Bitlis-Muş İlleri Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları”, 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2 (Ankara 24-28 Mayıs 1999), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 193-210.
• ÖZFIRAT, A. 2001a Doğu Anadolu Yayla Kültürleri (MÖ II. Binyıl), (With summary in English), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• ÖZFIRAT, A. 2001b “1999 Yılı Muş İli Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları”, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2 (İzmir 2226 Mayıs 2000), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 123-140.
• ÖZFIRAT, A. 2002 “Van Gölü’nün Batı Kıyısında İki Urartu Merkezi”, Arkeoloji ve Sanat 108: 21-26.
• ÖZFIRAT, A. 2005a “Transhumance on the Eastern Anatolian High Plateau in the second millennium BC”, Mountains and Valleys: A Symposium on Highland-Lowland interaction in the Bronze Age settlement systems in Eastern Anatolia, Transcaucasia and Northwestern Iran (Van 09-13 August 2004), (Eds. B. Helwing, A. Özfırat) , Archäologische Mitteilungen aus İran und Turan 37, Deutsches Archäologisches Institut, Eurasien-Abteilung AuBenstelle Teheran, Berlin: 139-152.
• ÖZFIRAT, A. 2005b Üçtepe II, Tunç Çağları: Kazı ve Yüzey Araştırması Işığında, (With summary in English), Ege Yayınları, İstanbul.
• ÖZFIRAT, A. 2008 “The Highland Plateau of Eastern Anatolia in the Second Millenium BCE: Middle/Late Bronze Ages”, Ceramics in Transitions: Chalcolithic Through Iron Age in the Highlands, Proceedings of the Workshop on Ancient Ceramics from the Southern Caucasus and Adjacent Areas (New York 1-5 December 2003), (Eds. K. S. Rubinson, A. Sagona), Ancient Near East Studies Supplement 27, Peeters Press, Leuven-Paris-Dudley MA: 101-122.
• ÖZFIRAT, A. 2009 “Van Gölü Havzası Yüzey Araştırması: Patnos Ovası Demir Çağ Yerleşimleri”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Deniz’in Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat - Studies in Honour of Altan Çilingiroğlu: A Life Dedicated to Urartu on the Shores of the Upper Sea, (Eds. H. Sağlamtimur, E. Abay et al.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul: 455–478.
• ÖZFIRAT, A. 2013 “Survey on the settlements of Late Bronze Age/Early Iron Age in the north shore of Lake Van Basin”, Austausch und Kulturkontakt im Südkaukasus und Seinen Angrenzenden Regionen Spätbronze-Früheisenzeit, (Eds. A. Mehnert, G. Mehnert, S. Reinhold), Martin-Luther Universtät Halle-Wittenberg, Zentrums für Archäologie und Kulturgeschichte des Schwarzmeerraumes 22, Beier & Beran Verlag, Langenweißbach: 237–249.
• ÖZFIRAT, A. 2014a “Ağrı Dağı ve Van Gölü Havzası Yüzey Araştırması, (Muş-Bitlis-Van-Ağrı-Iğdır İlleri ve İlçeleri)”, Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Kazı ve Araştırma Projeleri, (Eds. A. Özfırat, N. Coşkun), Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları 51, Antakya: 17-43.
• ÖZFIRAT, A. 2014b “Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı”, Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Kazı ve Araştırma Projeleri, (Eds. A. Özfırat, N. Coşkun), Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları 51, Antakya: 1743.
• ÖZFIRAT, A. 2015 “Investigations in the Çaldıran Plain-Van Lake Basin: During the Middle Iron Age”, Proceedings of 15th Symposium on Mediterranean Archaeology (SOMA), held at the University of Catania 3-5 March 2011, Volume I, (Eds. P. M. Militello, H. Öniz), BAR International Series 2695 (I), Oxford: 71-79.
• ÖZFIRAT, A. 2016 Özfırat, A., “The Late Bronze-Early Iron Age-Urartu Complex at Bozkurt on the Southern Slope of Mt. Ağrı”, At the Northern Frontier of Near Eastern Archaeology: Recent Research on Caucasia and Anatolia in the Bronze Age-Proceedings of the international HumboldtKolleg (Venice 9th- January 12th, 2013), (Eds. E. Rova, M. Tonussi), Subartu XXXVIII, Brepols Publishers, Turnhout: 299-310.
• ÖZFIRAT, A. (In Press a) “Nairi Ware: Late Bronze-Early Iron Age Pottery Tradition in the Van Lake Basin”, Context and Connection: Essays on the Archaeology of the Ancient Near East in Honour of Antonio Sagona, (Eds. A. Batmaz, G. Bedianashvili, A. Michalewicz, A. Robinson), Orientalia Lovaniensia Analecta, Peeters.
• ÖZFIRAT, A. (In Press b) “Early Iron Age-Nairi Kingdom Eriqua and Urartian Province Minuahinili on the Northern Slope of Mt Ağrı (Settlement Complexes at Melekli and Karakoyunlu)”, Festschrift Honoring Professor Dr. Gregory Areshian, Supplement Series of the Journal Armenian Journal of Near Eastern Studies (Aramazd).
• ROTHMAN, M. S. 1993 “Preliminary Report on the Archaeological Survey in the Alpaslan Dam Reservoir Area and Muş Plain 1991”, X. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 25-29 Mayıs 1992), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 269-296.
• ROTHMAN, M. S. 1995 “The Pottery of the Muş Plain and the Evolving Place of a High Border Land – Doğu Anadolu Muş Plato Yöresi Çerçevesinde Muş Ovası Seramiği”, XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı (30 Mayıs-03 Haziran 1994), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 281-304.
• ROTHMAN, M. S. 2000 “Ripples in the Stream: Transcaucasia-Anatolian Interaction the Murat-Euphrates Basin at the Beginning of the Third Millenium BC”, The Archaeology of Jordan and Beyond - Essays in Honor of James A. Sauer, (Eds. L. E. Stager, J. E. Greene, M. D. Coogan), Eisenbrauns, Winona Lake-Indiana: 429-443.
• ROTHMAN, M. S. 2003 “Ripples in the Stream: Transcaucasia-Anatolian Interaction the Murat-Euphrates Basin at the Beginning of the Third Millenium BC”, Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, (Eds. A. T. Smith, K. Rubinson), The Cotsen Institue of Archaeology, University of California, Monograph 47, Los Angeles: 94-114.
• ROTHMAN, M. S. 2004 “Beyond the Frontiers: Muş in the Late Bronze to Roman Periods”, A View From the Highlands: Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, (Ed. A. Sagona), Ancient Near East Studies Supplement 12, Peeters Press, Herent: 121-178.
• ROTHMAN, M. S./G. KOZBE, G. 1997 “Muş in the Early Bronze Age”, Anatolian Studies XLVII: 105-126.
• RUSSELL, H. F. 1980 Pre Classical Pottery of Eastern Anatolia: Based on a Surveyby Charles Burney of sites along the Euphrates and around Lake Van, British Archaeological Reports, International Series 85, Oxford.
• SARAÇOĞLU, H. 1989 Doğu Anadolu Bölgesi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları 176, İstanbul.
• SEVİN, V. 1986 “Malatya-Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985”, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 2630 Mayıs 1986), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 279-300.
• SEVİN, V. 1987 “Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, (Ankara 6-10 Nisan 1987), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 1-44.
• SEVİN, V. 1989 “Elazığ-Bingöl Yüzey Araştırması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (Ankara 6-10 Nisan 1988), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 451-500.
• SEVİN, V. 1996 “Van/Ernis (Ünseli) Nekropolü Erken Demir Çağ Çanak Çömlekleri”, Anadolu Araştırmaları: Prof. Dr. Afif Erzen’e Armağan XIV, İstanbul: 439-467.
• SEVİN, V. 1999 “The origins of the Urartians in the light of the Van/ Karagündüz excavations”, Anatolian Iron Ages 4: The Proceedings of the Fourth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Mersin, 19–23 May 1997, (Eds. A. Çilingiroğlu, R. J. Matthews), British Institute of Archaeology at Ankara, London: 159–164.
• SEVİN, V. 2003 “The Early Iron Age in the Van Region”, Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, (Eds. A. T. Smith, K. Rubinson), The Cotsen Institue of Archaeology, University of California, Monograph 47, Los Angeles: 180-191.
• SEVİN, V. 2004 “Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia”, A View From the Highlands: Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, (Ed. A. Sagona), Ancient Near East Studies Supplement 12, Peeters Press, Herent: 179-203.
• SEVİN, V. 2005 “Son Tunç/Erken Demir Çağ Van Bölgesi Kronolojisi: Kökeni Aranan Bir Devlet-Urartu”, Belleten LXVIII/252: 355-400.
• SEVİN, V. 2014 “Van/Ernis-Evditepe ve Alacahan Mezarlık ve Yerleşmeleri Hakkında Kimi Düşünceler. Demir Çağları Sorunu”, Armağan Erkanal’a Armağan: Anadolu Kültürlerine Bir Bakış-Compiled in Honor of Armağan Erkanal: Some Observations on Anatolia Cultures, (Ed. N. Çınardalı-Karaarslan), Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara: 355–368.
• SEVİN, V./KAVAKLI, E. 1996 Bir Erken Demir Çağı Nekropolü - Van/Karagündüz - An Early Iron Age Cemetery, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Istanbul.