HASANKEYF’TE ARKEOLOJİK KAZILARDA ELE GEÇEN BİR MÜHÜR VE DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ

Yıl 2019, Sayı: 20, 83 - 93, 01.09.2019

Mevlüt Eliüşük

https://doi.org/10.22520/tubaked.2019.20.006

Öz

Hasankeyf günümüzde Batman il merkezine 37 km uzaklıkta tarihi bir yerleşim alanıdır. Kent, Raman dağlarının güney eteklerinde, Dicle nehrinin iki yakasına kurulmuştur. Hasankeyf’in ne zaman kurulduğu ile ilgili çok fazla veri günümüze ulaşmamıştır. Bazı kaynaklarda kentle ilgili olarak Yeni Asur Dönemi’nde II. Assurnasibal’in MÖ 884-859 yıllıklarında Yukarı Dicle Havzasından bahsedilirken, “Kipani” olarak geçtiği ileri sürülse de burada genel olarak bir bölgeden bahsedildiği için Kipani’nin Hasankeyf olup olmadığı muallaklığını korumaktadır. Uzunca bir süre kente ait veri bulunmazken MS IV. yüzyılda kentin bulunduğu bölge Roma-Pers ve Roma–Sasani arasında bir mücadele alanı olmuştur. II. Konstantinos 337-361 Sasanilere karşı mücadelede Hasankeyf’e Cepha bir kale inşa ettirerek kenti bölgenin merkezi konumuna getirir. Bölgede Roma- Sasani mücadelesi bilinirken arkeolojik verilerde bu doğrulanamamaktaydı. Kentte 2018 yılı kazı sezonunda İmam Abdullah Camii çevresinde gerçekleştirilen Hasankeyf’te ve aynı zamanda bölgede benzerine rastlanmayan dağ keçisi betimli bir Sasani mührü elegeçmiştir. Sasani mühürlerinde bugüne kadar yapılan çalışmalarda bir kronoloji oturtulamadığından, eser tipolojik özelliklerinden ziyade, tarihi kaynaklarda Hasankeyf’in Sasaniler tarafından ele geçirildiği dönemle ilişkilendirilmiş ve bu doğrultuda MS VII. yüzyılın başına tarihlenmiştir

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Sasani Mühürü, Roma Dönemi, Sasani Dönemi, mühürleme.

A SEAL SEEN FROM THE ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS IN HASANKEYF AND THEIR THOUGHT

Öz

Hasankeyf is a historical settlement area located 37 km away from the city of Batman. The city was established in the southern foothills of the Raman Mountains and on two sides of the Dicle Tigris river. There is not much information on when Hasankeyf was established. Regarding Hasankeyf, although in some resources Upper Tigris River Basin is mentioned as “Kipani” during Neo Assyrian Period in the journals of Assurnasibal II , it is still not clear whether Kipani is Hasankeyf as a region is mentioned in the sources. Although no data were found for a long time related to the city, the area where the city is located has become a battle area between Roman-Persian and Roman-Sasanian in the 4th century AD . Konstantinos II had a castle built in Hasankeyf for battling against Sasanians and made the city the center of the region. Although it was known as the Roman-Sasanian wars in the area, this was not confirmed by archeological data. An excavation around Imam Abdullah Mosque in the city in 2018 was completed and a Sasanian seal was found that is descriptive of a mountain goat that is not common in Hasankeyf and the area. As no chronology was framed in all the studies on Sasanian seals to date, this piece was associated in historical resources with the period when Hasankeyf was conquered by Sasanians and thus, it is dated to VIIth century AD

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Sasanian seal, Roman Period, Sasanian Period, sealing

Kaynakça

• ABU‟L-FARAC, 1937. Abu‟l-Farac, G., Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, Cilt I, (Süryaniceden İngilizceye Çeviren: Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye Çeviren: Ömer Rıza Doğrul, Ankara: TTK.
• AKŞİT, O., 1985. Roma İmparatorluk Tarihi M.Ö. 27-M.S. 395, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ARIK, M. O., 2003. Hasankeyf: Üç Dünyanın Buluştuğu Kent, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• ARTUK, İ., 1944. Mardin Artuk Oğulları Tarihi, İstanbul: Gençler Kitabevi.
• BADER, A., 1996. “Little-Known Materials of Parthian Sphragistics and Epigraphy (Sealings from Old Nisa, Turkmenistan)”, in: M.-F. Boussac and A. Invernizzi (ed.), Archives et sceaux du monde Héllenistique (BCH Supplément 29), Athens, 395-407.
• BAHADIR, G., 2011. “Anadolu’da Bizans – Sasani Etkileşimi (IV-VII Yüzyıllar)”, Turkish Studies, Vol. 6/1 Winter 2011, 707-726.
• BİVAR, A. D. H., 1969. Catalogue af the Western Asiatic Seals in the British Museum, Stamp Seals, II: The Sasanian Dynasty, London.
• BİVAR A. D. H., 1983. Bivar, “The Political History of Iran under the Arsacids”, CHI, III. I, Cambridge, 21-99.
• BORİSOV, A.J. / LUKONİN, V.G., 1963. Sasanidskie Gemmy, Leningrad.
• BRUNNER, C. J., 1978. The Sasanian Stamp Seals in the Metropolitan Museum of Art, New York.
• CERETİ, C. G., / MORADİ, Y., / NASROLLAZADEH, C., 2011. “A Collection of Sasanian Clay Sealings Preserved in The Takiya-E Mo’Aven Al-Molk of Kermanshah”, Monografie Di Mesopatamia XIV, 209-236.
• ÇEVİK, A., 2002. “Selçuklular Zamanında, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Hüküm Sürmüş Bir Türkmen Beyliği: Dilmaçoğulları”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 115- 162.
• ÇEVİK, A., 2009. “Orta Çağ İslam Coğrafyacılarına Göre el-Cezire ve İdari Taksimati”, Osmanlı Araştırmaları XXXIII, 2009, 35-64.
• DODGEON, M. H. / LİEU, S., Nan-Chiang 1991. The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226-363: a Documentary History, London.
• EDHEM, H., 1927. Düvel-i İslâmiye, İstanbul: Milli Matbaa, Maarif Vekaleti Neşriyatı.
• FRYE, R. N., 1968. “Sasanian Clay Sealings in the Collection of Mohsen Foroughi”, Iranica Antiqua 8, 118-132.
• FRYE, R. N., 1973. Sasanian Remains from Qasr-i Abu Nasr, Harvard University Press, Cambride, Mass. p.6.
• FRYE, R. N., 1983. “The Political History of Iran under the Sasanians”, The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by Ehsan Yarshater, The Cambridge History of Iran. Volume 3 (1), Cambridge: Cambridge Univ. Press, 116-180.
• GORELİCK, L. / GWİNNETT, A. J., 1996. “Innovative Methods in the Manufacture of Sasanian Seals”, Iran Journal of Persian Studies, XXXIV, 79- 84.
• GUBAEV, A. / LONGİNOV, A.G., / NİKİTİN, A.B, 1996. “Sasanian bullae from the excavations of Ak-Depe by the station of Artyk”, Iran 34, 1996, 55-59.
• GYSELEN, R., 1993. Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque Nationale et du Musée du Louvre I. Collection générale, Paris.
• GYSELEN, R., 2007. Sasanian Seals and Sealings in the A. Saeedi Collection, Acta Iranica 44, Textes et Mémoires XXIX, Leuven.
• HONİGMAN, E., 1970. Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• HORN, P. / STEİNDORF, G., 1891. Sasanidische Siegelsteine (Mitteilungen aus den Orientalischen Sammlungen der Königlichen Museen zu Berlin), Heft 4, Berlin.
• ESİR, İbnü’l, IX, 65, 2008. İbnu’l Esir, el-Kâmil fi’t – Târih, I – X, (Türkçe trc. Abdülkerim Özaydın, Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, Hikmet Neşriyat, İstanbul.
• EZRAK, İbnu’l, 1992. Meyyafârikîn ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı), (Türkçe trc. Ahmet Savran), Erzurum.
• İPEK, A., 2017. “Yukarı Mezopotamya’da Sasani Siyaseti”, TESAM Akademi Dergisi, 4 (2), 85-109.
• KAÇAR, T., 2009. “Anadolu’da Sasaniler ve Romalılar, MS 226-363: Emperyal İdeoloji ve Kriz”, Tarih Dergisi Sayı 47 (2008), İstanbul: 1-22.
• KAEGİ, W. E., 2000. Bizans ve İlk İslam Fetihleri, çev. Mehmet Özay, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• KEAVENEY, A., 1981. “Roman Treaties with Parthia circa 95- circa 64 BC”, The American Journal of Philology, 102/2, 195-212.
• LANG, D. M., 1983. “Iran, Armenia and Georgia”, The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by Ehsan Yarshater, Cambridge History of Iran. Volume 3 (1), Cambridge: Cambridge Univ. Press, 505-536.
• LERNER, J. A., 1976. “Sasanian Seals in Department of Medieval and Later Antiguities of British Museum”, Journal of Near Eastern Studies, Vol.35, 1976, 183-187.
• LEVTCHENKO, M. V, 1979. Bizans Tarihi, çev. E. Berkay, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• LİNDSTRÖM, G., 2003. Uruk: Siegelabdrücke auf hellenistischen Tonbullen und Tontafeln, AUWE 20, Mainz.
• MAGİE, D., 1952. Roman Rule in Asia Minor I-II, Londra.
• MALALAS, J., 1986. The Cronicle of John Malalas, (Translated by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys and Roger Scott), Melborne: Australian Association Byzantine Studies.
• MIYNAT, A., 2008. “Bir Orta Çağ Kenti: Hasankeyf”, (Yüksek Lisans Tezi: Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Muğla).
• MİLLAR, F., 1993. The Roman Near East 31 BC-AD 337, Londra.
• OSTROGORSKY, G., 2006. Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara: TTK Yayınları.
• PALMER, A., 1990. Monk and Mason on the Tigris Frontier: The Early History of Tur Abdin, Cambridge.
• PIGULEVSKAYA, N. V., 1946. Vizantiya i İran na Rubeje VI i VII vekov, AN Soyuza SSR, İnstitut Vostokovedeniya, İzd-vo AN SSSR, Moskova-Leningrad.
• RİTTER, N. C., 2009. “Vom Euphrat zum Mekong. Maritime Kontakte zwischen Vorderund Südostasien in vorislamischer Zeit”, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 141, 143-171.
• RİTTER, N. C., 2012. “On the Development of Sasanian Seals and Sealing Practice: A Mesopotamian Approach”, Seals and Sealing Practices in The Near East, Developments in Administration and Magic from Prehistory to the Islamic Period, Proceedings of an International Workshop at the Netherlands-Flemish Institute in Cairo on December 2-3, 2009, (REGULSKİ Ilona, KİM Duistermaat ve PETER Verkinderen (editörler), Orientalia Lovanientalia Lovanientalia, Analecta 219, 99-114.
• RİTTER, N. C., 2017. “Gemstones in Pre-Islamic Persia: Social and Symbolic Meanings of Sasanian Seals”, Gemstones in The First Millennium Ad, HİLGNER, Alexandra, SUSANNE Greiff ve Dieter Quast (Editörler), International Conference, October 20th - 22nd, 2015 RömischGermanisches Zentralmuseum, Mainz, 277-292.
• SCHWETHEİM, E., 2009. Antikçağ’da Anadolu, çev. Nuran Batu, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• SEVİM, A., 1962. “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, Ankara: Belleten, XXVI, 121-146.
• SEVİM, A., 1988. Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya kadar), Ankara, 305.
• STRATOS, A., 1968. Byzantium in the Seventh Century (6022-604), translated by Marc Ogilvie-Grant, Adolf M. Publisher, Amsterdam.
• TEZCAN, M., 2006. “VII. Yüzyıl Ba şlarında Doğu Roma-Sasani İlişkileri ve Mardin’in Sasanilerce Zaptı (607)”, İ. ÖzcoşarH.H. Güneş (editörler), 1. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri 26-28 Mayıs 2006, İstanbul:151-168.
• ULUÇAM, A., 2006. Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit alanı Ara ştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi 2004-2005, Ankara.
• ULUÇAM, A., 2010. Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit alanı Ara ştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi 2008-2009, Ankara.
• ULUÇAM, A., 2013. Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit alanı Ara ştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi 2010-2012, Ankara.
• ULUÇAM, A., 2013. “Hasankeyf Kazıları (2004-2008)”, Ilısu Barajı ve Hes Projesi Arkeolojik Kazıları 2004-2008 Çalı şmaları, Diyarbakır: 377-434.
• ULUÇAM A. / ELİÜŞÜK, M., 2018. “Hasankeyf Kazıları 2004-2017”, Batman Müzesi Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları, Batman: 363-391.
• ULUÇAM A., / MİYAKE, Y., 2018. “Hasankeyf Höyük Kazısı”, Batman Müzesi Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları, Batman: 25-33.
• YİNANÇ, M. H., 1944. Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri I (Anadolu’nun Fethi), İstanbul.
• YURTTAŞ, H., 1991. “Hasankeyf Yapılarının Sanat Tarihimizdeki Yeri”, (Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Erzurum).