TEKFUR SARAYI CAM BULUNTULARI ARKEOMETRİK ÇALIŞMALARI

Yıl 2015, Sayı: 13, 27 - 36, 01.09.2015

Ali Akın Akyol Yusuf Kağan Kadıoğlu

Öz

18. ve 19. yüzyıla tarihlenen cam buluntuları ile Tekfur Sarayı, İstanbul'da cam üretiminin gerçekleştiği birkaç merkezden biri olmalıdır. Bu çalışmada, 1995 ve 1999 yıllarında gerçekleştirilen Tekfur Sarayı kazısından ele geçen cam örnekler arkeometrik yönden incelenmiştir. Cam örnekler öncelikle form özelliklerini yansıtacak şekilde gruplandırılmış, fotoğraflanarak belgelenmiş ve kodlanmıştır. Cam örneklerinin yapım teknikleri hem çıplak gözle hem de Binoküler mikroskop altında habbe şekillerine göre belirlenmeye çalışılmıştır. Örnekler serbest üfleme, kalıba üfleme ya da kalıba döküm teknikleri ile üretilmiş olmalıdır. Örneklerin element ve mineralojik içerikleri X-ışınları fluoresans spektroskopi Mikro XRF ve PED-XRF ve Raman spektroskopi yöntemleri ile analiz edilmiştir.Analiz sonuçları cam örneklerin tipik soda-kireç camı yapısında olduğunu göstermiştir. Örneklerin yüksek SiO2 içerikleri, camların hem mekanik direnç ve dayanıklılığının, hem de ergime sıcaklığının yüksek oluşuna işaret etmektedir. Camlarda daha yüksek oranda olması beklenen Na2O,'nin örneklerde CaO'den daha düşük değerde oluşu camın yapısındaki Na ve Ca'nın zaman içinde yer değiştirmesinden kaynaklanmaktadır. Camlar serbest üfleme tekniği ile üretilmiş olmalıdır. Cam örneklerin bazılarının üretiminde bitki külü K2O ve/veya MgO kullanılmıştır. Cam örneklerin AI2O3 içeriklerindeki farklılık örneklerin hammadde adresini ayrı kaynaklara dayandırmaktadır.Cam örneklerde renk veren elementler; Fe, Mn, Co, Cu, As, Sn, Sb ve Pb'dir. Ayrıca genel olarak Pb içeriği oldukça yüksektir. Örneklerin XRF analizi ile belirlenen Sr ve Zr içerikleri göz önünde bulundurularak, camların üretiminde denizel ve karasal kökenli kumların birlikte kullanılmış olduğu düşünülmektedir. Ek olarak, Raman analizi ile de cam örneklerin karakteristik özellikleri ile renk ve hammadde içeriklerindeki farklılıklar anlaşılmaya çalışılmıştır. Uygulanan analizlerin sonucunda, en genel anlamda Tekfur Sarayı Kazıları ile ele geçen camların kendi içinde birbirlerinden oldukça farklı kimyasal ve fiziksel özelliklere sahip oldukları anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Camları, Cam Analizleri, İstanbul Tekfur Sarayı Camları, XRF Analizi, Raman Analiz

ARCHAEOMETRIC STUDIES OF THE GLASS FINDS FROM TEKFUR PALACE

Öz

Tekfur Palace with the glass finds from the 18th and 19th centuries may be one of the glass production centers of İstanbul. The glass samples from the Tekfur Palace excavations of the 1995 and 1999 campaigns were analyzed archaeometrically. The samples were primarily grouped visually according to their forms, then, were photographically documented and catalogued. The production techniques of the glass samples were estimated according to the pore shapes in their structures via binocular microscope analysis. The production technique of the glasses seemed to be the free blowing. The elemental and mineralogical structure of the glass samples were analyzed through X-ray fluorescence spectroscopy Micro-XRF and PED-XRF and Raman spectroscopy. Complementary analysis showed that the glass samples were typical soda/lime glasses. The high SiO2 content of the samples pointed out that not only the high mechanical strength and durability, but also they have high fluxing temperature. The diagenesis of Na and Ca in time is the reason for the lower Na2O content compared to CaO. The plant ash K2O and/or MgO should have also been added in some samples. The different rates of Al 2O3 content of the glass samples addressed to the different source of the raw materials. The elements of Fe, Mn, Co, Cu, As, Sn, Sb and Pb were the colorants in the glasses' composition. Very high Pb contents were measured in the samples. Sr and Zr contents of the samples as determined by PED-XRF analysis might be the indicator of the usage of coastal and terrestrial sediments for the production. Differences of the glass samples in terms of their colour and raw material characteristics have been analyzed by Raman analysis. Applied complementary archaeometrical analyses revealed that the uncovered glass finds from Tekfur Palace excavations were quite different from each others in their chemical and physical properties.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Glasses, Glass Analyses, İstanbul Tekfur Palace Glasses, X R F Analysis, Raman Analysis

Kaynakça

• BAKIRER, Ö., 2001, Tekfur Sarayı Cam Buluntuları, V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara, 41-56.
• BAKIRER, Ö., 2003, Tekfur Sarayı Kazı Buluntularından Bir Cam Kap, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (Der. G. Köroğlu), İstanbul, 42-48.
• BAKIRER, Ö., 2012, Glass Finds Recovered in the Excavation at Tekfur Sarayı, Türkiye'de Arkeometrinin Ulu Çınarları, (Der. A.A. Akyol, K. Özdemir), Homer Kitabevi Yayınları, İstanbul, 107-116.
• FREESTONE, I.C., PONTING, M., HUGHES, M. J., 2002, The Origin of Byzantine Glass from Maroni Petrera, Cyprus, Archaeometry, Vol 44, No. 2, 257-272.
• FREESTONE, I.C., LESLIE, K. A., THIRWALL, M., GORIN-ROSEN, Y., 2003, Strontium Isotopes in the Investigation of Early Glass Production: Byzantine and Early Islamic Glass from the Near East, Archaeometry, Vol. 45, No. 1, 19-32.
• HENDERSON, J., 2013, Ancient Glass An Interdisciplinary Exploration, Cambridge University Press, 320-325.
• MÜLLER-WIENER, W., 2002, İstanbul'un Tarihsel Topografyası, (Çev. Ü. Sayın), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 244.
• OHNO, Y., 2007, Spectral Colour Measurement, in CIE Colorimetry: Understanding the CIE System, J. Schanda, Ed., Ch. 5., Wiley, New York.
• SHACKLEY, M.S. (Ed.), 2011, X-Ray Fluorescence Spectrometry (XRF) in Geoarchaeology, DOI 10.1007/978-1-4419-6886-9-2, Springer Publication.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, F., 2001, Tekfur Sarayı Çini Fırınları Kazısı 1995-2001, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 1, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, 329-344.