KAPADOKYA BÖLGESİ GELENEKSEL KONUT MİMARLIĞININ TEMEL KARAKTERİSTİKLERİ: MALZEME, PLAN VE İÇ MEKÂN DETAYLARI

Yıl 2024, Sayı: 30, 127 - 164, 27.12.2024

Ayşe Budak

https://doi.org/10.22520/tubaked.1453336

Öz

Farklı yeryüzü şekillenmesiyle dikkati çeken Kapadokya bölgesinde kendine özgü bir konut mimarlığı söz konusudur. Günümüze kadar varlığını sürdüren konutların 18-20. yüzyıllar aralığında inşa edilen yapılar olduğu görülür. Bölge genelinde nüfus dağılımında hâkim unsurlar Türkler ve Rumlardır. Mustafapaşa yerleşimi özelinde Osmanlı döneminde hâkim nüfusu Rumlar oluşturmaktadır. İstanbul’da ticaret yapan Ürgüplüler ve Mustafapaşalılar, 19. yüzyılın son çeyreğinde azınlıkların elde ettiği haklar çerçevesinde zenginliklerini, memleketleri olan bu iki yerleşimde inşa ettirdikleri konutlarda sergilemişlerdir. Dönemin siyasi ortamıyla da bağlantılı olan bu yapılaşmada bölge konutlarının “konak” biçiminde inşa edildiği ve zengin taş işçiliğinin cephelerde sergilendiği dikkati çeker. Ancak bölge mimarisini belirleyen en temel husus malzeme olup, bölgenin kaya oyma mekân geleneği Bizans döneminden itibaren uygulanan ve sürdürülen bir gelenek olarak bölge konutlarına da imza atar. Bölge genelinde, kayalık yamaçlarda setler halinde yükselen konut geleneğinde avlu ve avlu altı seviyesinde yoğun kaya oyma mekânlar bulunur. 12. yüzyıldan itibaren bölgeye yerleşmeye başlayan Türkler de kendi mahallelerini oluşturmuştur. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde gerçekleştirilen mübadele sonucu bölgeden ayrılan Rumların konutlarına bölgeye gelen mübadiller yerleştirilmiştir. Bu değişim konut mimarlığını etkilemiştir. Bir birinden bağımsız düşünülemeyecek bu etmenlerle bölgedeki konut mimarlığını “Rum konutları” ya da “Türk evi” gibi terimler yerine, Anadolu’nun diğer bölgelerinden farklı bir dili bulunan bölge konutlarının “Kapadokya bölgesi geleneksel konut mimarlığı” olarak adlandırma gerekliliği bu makalede açıklanan konuların başında gelmektedir. Bölge mimarlığında görülen mekânların özellikleri, konut plan tipleri ve yöresel adlandırmaları da örnekler eşliğinde bu çalışmaya eklenmiştir. Halk mimarisi çerçevesinde gelişen bölge konutlarının halk mimarisinin özelliklerini yansıtma şekilleri yine bu çalışmada ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

geleneksel konut, halk mimarisi, Kapadokya, kaya oymacılığı, mimari

FUNDAMENTAL CHARACTERISTICS OF TRADITIONAL HOUSE ARCHITECTURE IN THE CAPPADOCIA REGION: MATERIALS, LAYOUT AND INTERIOR DETAILS

Öz

In the Cappadocia region, which stands out with its unique geological formations, there is also a distinct housing architecture. During the Ottoman period, the dominant population of the region was Greeks. The residents of Ürgüp and Mustafapaşa, who engaged in trade in Istanbul, showcased their wealth in the houses they built in these two settlements, as permitted by the rights obtained by minorities in the late 19th century. In this architectural development, which was also influenced by the political atmosphere of the period, it is noteworthy that the region’s houses were built in the form of “mansions” and rich stone craftsmanship was displayed on the facades. However, the most fundamental aspect determining the region’s architecture is the material, and the tradition of rock-carved spaces, which has been practiced and continued in the region’s houses since the Byzantine period, also leaves its mark. In the tradition of houses rising in tiers on rocky slopes, there are dense rock-carved spaces at the courtyard and courtyard levels. Turks, who began to settle in the region from the 12th century onwards, also formed their own neighborhoods. As a result of the population exchange carried out in the first quarter of the 20th century, the houses of the departing Greeks were inhabited by the immigrants who came to the region. This exchange also influenced housing architecture. Considering these factors, which cannot be thought of independently, the necessity of naming the housing architecture in the region as “traditional housing architecture of the Cappadocia region”, which has a different language than other regions of Anatolia, takes precedence among the topics explained in this article. The characteristics of the spaces seen in regional architecture, housing plan types, and local denominations are also added to this study with examples. The ways in which the housing architecture of the region reflects the characteristics of folk architecture are also attempted to be elucidated within the framework of this study.

Anahtar Kelimeler

traditional house, vernecular architecture, Cappadocia, rock carving, architecture

Kaynakça

• Alper, B. (1998). Halk mimarisi ve el sanatları. M. Sözen (Ed.), Kapadokya (s. 526-547) içinde. Ayhan Şahenk Vakfı Yayınları.
• Akın, G. (1985). Doğu ve güneydoğu Anadolu’daki tarihsel ev tiplerinde anlam. İstanbul Teknik Üniversitesi Baskı Atölyesi.
• Akuzun, A. (2013). Ürgüp’te tandır kültürü. Geçmişten Geleceğe Nevşehir Kültür ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 9(17), 23-26.
• Balta, E. (2005). Sinasos Mübadeleden önce bir Kapadokya kasabası. Birzamanlar Yayıncılık.
• Budak, A. (2020). 41Kere Maşallah: geleneksel konut mimarisinde nazarlık olarak maşallah kullanımı ve istif çeşitleri. Milli Folklor, 128, 179-205.
• Bektaş, C. (2001). Halk Yapı Sanatı. Literatür Yayınları.
• Bektaş, C. (2007). Türk Evi. Bileşim Yayınevi.
• Büyükmıhçı, G. (2000). Anadolu’da konut I: Nevşehir evleri. Arkitekt Dergisi, 478, 58-72.
• Choisy, A. (1873). L’art De Batir Chez Les Romains.
• Cimşit, F. (2007). Tepe kent yerleşmelerinde psiko-sosyal alan olgusunun konut örüntüleri ile ilişkisi; Uçhisar örneği. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Dırık, A. (2022). Geleneksel Ürgüp evlerinde giriş kapıları üzerine bir tipoloji çalışması. Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 7(1), 123-142. https://doi.org/10.26835/my.978703
• Dırık, A. (2021). Geleneksel sivil mimari doku üzerinden 19. yüzyıl gayrimüslim yapılarının incelenmesi; Ürgüp örneği [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Eldem, S.H. (1968). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Erarslan, A. (2012). Ortaçağ Türk mimarlığında eyvan kullanımında mekân-işlev ilişkisi. Megaron, 7(3), 145-160.
• Erençin, A. (1979). Kapadokya yerel konutlarında turizme yönelik yenileme çalışmalarına bir yaklaşım, örnek: Avcılar köyü [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi. Esmer, M. A, (1992). Avanos’un Eski Türk Evleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güneri, D. (2021). Soğanlı Vadisi şarap işlikleri. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 7(15), 387-408.
• Hisarlıgil, B.B. ve Uluoğlu, B. (2008). Geleneksel Anadolu yerleşmelerinde “ara”ların hermeneutik-fenomenolojisi. İtüdergisi/a Mimarlık Planlama Tasarım, 7(2), 64-75.
• İmamoğlu, V. (2006). Geleneksel Kayseri evleri. Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Kalak, M. ve Akdaş, (2020). Mekan organizasyonunda eyvanın rolü ve önemi. İksad Yayınları.
• Kalaycı, M.G. (2006). Geleneksel Ürgüp Konutları ve Dereler Mahallesi Koruma Geliştirme Önerisi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Karakaya, M. (2007). Seyahatnamelerde Nevşehir [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Niğde Üniversitesi].
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. YEM Yayınları.
• Kuban, D. (2002). Mimarlık Kavramları. YEM Yayınları.
• Küçükerman, Ö. (1985). Kendi mekânının arayışı içinde Türk evi. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
• Mercimek, Ş. E. (2019). Antikiteden 19. yüzyıla Gelveri evlerinde yapı-mekan-biçim. M. Hakman (Ed). Kapadokya, hafıza, kimlik ve kültürel miras (s. 141-169) içinde, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Peker, N. (2023). Bizans Kapadokya’sında zirai faaliyetler: yazılı kaynaklar ışığında arkeolojik kanıtların okunması. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 734-754. https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1253642
• Saner T. ve Yıldırım, Z. Ö. (2006). Sinasos konutlarında kentli özellikler. Sanat Tarihi Defterleri Dergisi, 10, 165-179.
• Sevin, V. (1998). Tarihsel coğrafya. M. Sözen (Ed), Kapadokya (s. 44-61) içinde. Ayhan Şahenk Vakfı Yayınları.
• Şenyurt, O. (2018). Zamanın mekânları mekânın zamanları, Osmanlı’da mimari mekân ve yaşam. Doğu Kitabevi Yayınları.
• Önür, S. Özkan, S. (1974). Kalın duvar örüntüsü ve Kapadokya’da mimarlık. Mimarlık, 127(5), 10-16.
• Özbek, Y. (2014). Kapadokya’da Osmanlı dönemi duvar resimlerinde kent tasvirleri. Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, 4(1), 215-230.
• Özbek, Y. (2022). Kapadokya’da Osmanlı duvar resimleri. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztürk, F. G. (2009). Kapadokya’da dünden bugüne kaya oymacılığı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Tongal, P. B. (2014). Construction techniques of traditional Uçhisar houses [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Orta DoğuTeknik Üniversitesi.
• Tunçer, M. (2014). Tarihi çevre yok olurken, Amasra, Bergama, Kaş, Uçhisar Örnekleri. Alter Yayınları.
• Tuztaşı, U. ve Aşkun, İ. Y. (2013). Türk evi idealleştirmesinde “Osmanlı evi” ve “Anadolu evi” kavramlarının ortaklıklarına ilişkin işlevsel açıklamalar. Bilig, 66(3), 273-296.
• Yenişehirlioğlu, F., Müderrisoğlu F. ve Alp, S. (1995). Mersin evleri, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• https://www.goremekoop.com/tr/eski-fotograflar/
• https://www.loc.gov/resource/ppmsca.17410/?sp=55
• https://tile.loc.gov/storage-services/service/pnp/ppmsca/17400/17410/00047v.jpg
• https://www.loc.gov/resource/ppmsca.17409/?sp=25