Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları

Yıl 2013, Sayı: 33, 221 - 281, 01.07.2013

Hacer Tokyürek

Öz

Animals have an important role in Turkish society. Animal names in the Old Uighur society had been used as sacred terms like in Manihaist and Buddhist translation texts too. In the Old Uighur Buddhist texts animal life forms is one of the three devil life forms and

Anahtar Kelimeler

-

Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları

Öz

Hayvanlar, Türk toplumunda önemli bir yere sahiptir. Eski Uygur toplumunda da büyük öneme sahip olan hayvan adları özellikle Budist ve Manihaist çeviri metinlerinde dinî terim olarak kullanılırlar. Eski Uygur Budist metinlerinde hayvan hayat şekli, üç kötü hayat şeklinden biridir ve günahkâr canlılar bu hayvan hayat şeklinden birinde doğarlar. Yine Manihaizmde de önemli bir yere sahip olan hayvan hayat şekli, beş kötü dünya içerisinde gösterilir ve karanlıklar dünyası olarak tanımlanırlar. Buna rağmen pek çok hayvan adı özellikle Budizmde Buddhaları ve Tanrıları simgeleyen adlar olarak da kullanılmaktadır. Böylece dinî bir terim niteliği taşıyan bu hayvan adları, Eski Uygurcada genellikle simgesel anlamlar ifade etmektedirler. Yine bu dönemdeki hayvan adları, dinî terim olmak dışında da pek çok anlamda kullanılabilmektedir. Bu dönemdeki hayvan adları zaman isimleriyle birlikte bitki ve organ adları da olabilmektedir. Ayrıca hayvan adları, pek çok atasözü niteliği taşıyan ifadelerde kullanılmakla birlikte tıp metinlerinde de yer almaktadır

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Hayvan adları, Budizm, Manihaizm

Kaynakça

• ABİK, A. Deniz (2009), “Kutadgu Bilig’de Hayvan Adları”, Journal of Turkish Studies Festschrift in Honor of Cem Dilçin I, Harvard, Volume 33/1, 1- 32.
• ALYILMAZ, Cengiz (1996), “Köktürk Yazıtları ve Köktürk Yazıtlarında Atlar”, AÜTAED, 4, s. 155-163.
• ALYILMAZ, Cengiz (2003), “Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine”, S. Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13, s. 11-21.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1991), Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• ATALAY, Besim (1999), Divanü Lügati’t Türk, I-II-III-IV cilt, TDK Yay., Ankara.
• AYDIN, Erhan (2008), “Şine Usu Yazıtında Hayvan Adlarıyla Kurulmuş Yer Adları Üzerine İncelemeler”, Turkish Sudies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/1 Winter, s. 202-208.
• BANG, W. ve G.R. RAHMETİ (1936), Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, İstanbul.
• BEER, Robert, (2003), The handbook of Tibetan Buddhist symbols, Serindia Publication, Chicago.
• BOZKAPLAN, Şerif Ali (1987), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kuş İsimleri ve Onların Sistematiği”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, TDK Yay., Ankara, s. 43-79.
• BOZKAPLAN, Şerif Ali (2007), “Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Sudies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall, s. 1110-1118.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1968), “Filolojide İnsan ve Hayvan soybirliği”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, TDK Yay., Ankara, s. 1-15.
• CAMPBELL, Joseph (1998), Doğu Mitolojisi, Tanrının Maskeleri, Çev. Kudret Emiroğlu. İmge Kitabevi. Ankara.
• ÇENELİ, İlhan (1975), “Divanü Lûgat-it-Türk’te Hayvan Adları”, Türk Kültürü Araştırmaları, 1973-1975, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, s. 99-122.
• CİVELEK, Özlem (2008), “Karakuş”, Av ve Avcılık Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, Kitabevi, İstanbul, s. 89-101.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of pre-thirteenth- century Turkish, Oxford.
• ÇORUHLU, Yaşar (1995), Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Seyran Kitap, İstanbul.
• ÇORUHLU, Yaşar (2008), “Türk Sanatında Ejder Öldürme Sahnelerinin Sembolizmi”, Av ve Avcılık Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, Kitabevi, İstanbul, s. 103-130.
• DANKOFF, Robert (1971), “Baraq and Burāq”, Central Asiatic Journal XV.2, 102-117.
• DANKOFF, Robert and James KELLY (1982, 1984, 1985), Mahmūd al-Kāšγarī Compendium of The Turkic Dialects (Dīvānu Luγāt at-Turk). Edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in colloboration with James Kelly, Part I (1982), Part II (1984), Part III (1985), Harvard University.
• EBERHARD, Wolfram (2000), Çin Simgeleri Sözlüğü, Çev. Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket, Kabalcı Yay., İstanbul.
• EDGERTON, Franklin (1953), Buddhist Hybrid Sanskrit, Grammar and Dictionary, Vol. 1 Grammar, Vol. 2. Dictionary, New Haven.
• ESİN, Emel (1966), “Resimli Bir Uygur Varakı”, Reşid Rahmeti Arat İçin, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, 189-207.
• ESİN, Emel (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• GHARIB, Badrozzamān (1995), Sogdian Dictionary, Sogdian-Persian-English, Farhangan Publications, Tehran: İran.
• GRIAZNOV, M. P. and Eugene A. GOLOMSHTOK (1933), “The Pazirik Burial of Altai”, American Journal of Archaeology, Vol. 37, No. 1, Archaeological Institute of America.
• HAUENSCHİLD, Ingeborg (2003), Die Tierbezeichhnungen bei Mahmud al- Kaschgari, Eine Untersuchung aus sprach-und kulturhistorischer Sicht, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
• JILA, Namu (2006), “Myths and Traditional Beliefs about the Wolf and the Crow in Central Asia: Examples fromthe Turkic Wu-Sun and the Mongols”, Asian Folklore Studies, Vol. 65, No. 2, s. 161-177
• KABADAYI, Osman (2007), Eski Türkçede Gökbilimi (Astronomi) Terimleri, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• KALAFAT, Yaşar, İ. M. V. Noyan GÜVEN (2011), “Altay Türk Halkİnançlarından Anadolu’ya dair Bazı Tespitler”, ARIŞ, Halı Düz Dokuma, Kumaş, Giyim ve İşleme Sanatları Dergisi, S. 6, s. 60–76.
• LIEU, Samuel N. C., (1985), Manichaeism, In The Later Roman Empire and Medieval China a Historical Survey, Manchester University Press, Manchester.
• MERT, Osman (2007), “Kazak Türkçesi’nde Hayvan Adlarıyla Kurulan Atasözleri”, Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslar Arası Sempozyumu, 21-23 Mayıs 2007, Almatı, s. 297-312.
• MONIER-WILLIAMS, M. (1899), Sanskrit-English Dictionary, Oxford.
• NADELYAEV, V.M., D.M. NASİLOV, E.R. TENİŞEV, A.M. ŞÇERBAK (1969), Drevnetyurskiy Slovar, Leningrad.
• ÖGEL, Bahaeddin (1989), Türk Mitolojisi I, TTK Yay., Ankara.
• ÖLMEZ, Mehmet (2012), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük, BilgeSu Yay., Ankara.
• ÖZ, Aynur (2000),“Hayvanlarla ilgili Özbek Atasözleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı: 9, Bahar, 114-160.
• ROOS, E. Denison (1994), Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, Çev. Emine GürsoY-Naskali, TDK Yay., Ankara.
• ROUX, Jean Paul (2002), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yay., İstanbul.
• ROUX, Jean Paul (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• SERTKAYA, Osman Fikri (1986), “Maitrisimit Nom Bitig”, Tanıtmalar, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten 1982-1983, TDK Yay., Ankara.
• SOOTHİLL, William Edward, Lewis HODOUS (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms, London.
• STAROSTİN, Sergei, Anna DYBO, Oleg Mudrak with assistance of Ilya Gruntov and Vladimir Glumov(2003), Etymological Dictionary of the Altaic Languages, Vol. II, Brill, Leiden-Boston.
• STEBLEVA, İ.V. (2001), “Eski Türkçe Fal Kitabı Irk Bitig’de Sembollerin Kavramsal Temeli”, Çev. Halil İbrahim Usta, Türkoloji Dergisi, XIV Cilt I. Sayı, s. 195–212.
• ŞEN, Mesut (2008), “Geyik”, Av ve Avcılık Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, Kitabevi, İstanbul, s. 75-88.
• ŞEN, Serkan (2007), Orhon, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• TEKİN, Şinasi (1980/1), Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit, 1. HSIN Tözin Oqittaçi Nom. 2. Die Geschichte von Sadāprarudita und Dharmodgata Bodhisattva, Budapest. (BOH. 27).
• TEKİN, Şinasi (1980/2), Maitrisimit nom bitig, die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhasika-Schule, I. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen; II. Teil: Analytischer und rückläufiger Index, Berliner Turfantexte IX, Akademie Verlag, Berlin.
• TEZCAN, Semih (1974), Das Uigurische İnsadi-Sūtra, Berlin. (Deutsche Akademie der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. 6, Berliner Turfantexte3).
• The Encyclopedia of Religion (1987), Mircea Eliade editor in chief, 1-16 volume, Macmillan Publishing Company, Newyork.
• TUNA, Osman Nedim (1957), “Kök Türk Yazıtlarında ‘Ölüm’ Kavramı ile İlgili Kelimeler ve ‘kergek bol-” Deyimi İzahı”, VIII. Türk Dil Kurultayının Okunan Bilimsel Bildiriler, s. 131-148.
• UÇAR, Erdem (2008), Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin, Ege Üniversiyesi, İzmir (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• WESSING, Robert (2006), “Symbolic Animals in the Land between the Waters: Markers of Place and Transition”, Asian Folklore Studies, Vol. 65, No. 2, s. 205-239.
• XING, Guang (2005), The Concept Of The Buddha, Its evolution from early Buddhism to the trikāya theory, RoutledgeCurzon, London and New York.
• (http://en.wikipedia.org/wiki/Albizia_lebbeck) 12.07.2011.
• (http://en.wikipedia.org/wiki/Mustard_seed) 12.07.2011.