‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?

Yıl 2019, Sayı: 46, 163 - 175, 16.12.2019

Serkan Şen

Öz

Bu makalede Sanskritçe kökenli şaman
sözcüğünün Eski Türkçe metinlerde neden geçmediği sorusuna cevap aranacaktır.
Bizi yukarıdaki sorunun cevabıyla ilgilenmeye sevk eden temel etken sözcüğün
dişili konumundaki şamnanç’a Eski
Uygurca metinlerde “rahibe” karşılığında rastlanmasıdır.  Görebildiğimiz kadarıyla burada kam sözcüğünün Eski Türkçedeki kullanım
yaygınlığından kaynaklı bir çekince söz konusudur. Türkçe kam’ı karşılamak için başta Soğdlar olmak üzere komşu toplulukların
şaman’ı tercih etmeleri, Uygur
döneminde Budist inanışa yönelmiş Türklerin şaman
sözüne uzak durmalarına yol açmıştır. Çalışmamızda eski Türklerin din
telakkilerinin dillerine tesirleri, şaman sözcüğü etrafında değerlendirilecektir. Bu doğrultuda eski
Türk inanışına dair ortaya konulan yaklaşımların dillik açıdan tutarsızlıkları
ilgililerin dikkatine sunulacaktır. Konu üzerine öne sürülen görüşler
tartışılarak tarihî Türkçe metinleri okuma ve yorumlamadan kaynaklı hataların
giderilmesi gereği vurgulanacaktır. Türkçenin önceki dönemlerinde görülmeyen şaman sözünün Çağdaş Türk Lehçelerine
giriş serüveni aydınlatılmaya çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Şaman, Eski Türkçe, kam, Şamanizm, Soğudca

Kaynakça

• BAYAT, Fuzuli (2006), Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken Yay., İstanbul.BENVENISTE, E. (1929), ‘‘Essai de Grammaire Sogdienne, Deuxième Partie, Morphologie, Syntaxe et Glossaire’’, Librairie orientaliste Paul Geuthner, Paris, Frs. 75.CLAUSON, Gerard (1997), “Erken Türkçede Yabancı Unsurlar”, Çev. Ceval Kaya,, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 8, s. 109-118. DOERFER, Gerhard (1967), ‘‘Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III’’, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden.EKER, Süer (2009), “Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine I”, International Journal of Central Asian Studies, S. 13, s. 233-283.EKER, Süer (2010), “Orhon Yazıtları: İran Dilleri ile İlk Temaslar ve Benzer Birkaç Öğe Üzerine”, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı I. Cilt, s. 321-333.ELIADE, Mircea (2006), Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, Ankara.GENG, Shimin (2008), Study on the Uighur Maitrisimit (Hami Version), Minzu University of China Press, Beijing.GERSHEVITCH, Ilya (1961), A Grammar of Manichean Sogdian, Blackwell, Oksford.GHARIB, P. (2004), Sogdian Dictionary, Fahrangan Publications, Tahran.JOHANSON, Lars; BULUT, CHRISTIANE (2006), “Historical, Cultural and Linguistic Aspects of Turkic-Iranian Contiguity”, Turkic-Iranian contact areas. Historical and linguistic aspects, Harrassowitz, Wiesbaden s. 1-14.KNUPPEL, Michael (2010), “Nochmals zu alttürkisch šaman”, Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte, S. 62, s. 77-80.KUDARA, Kögi (2002), “The Buddhist Culture of the Old Uighur Peoples”, Pacific World. Journal of the Institute of Buddhist Studies Third Series Number 4 (Fall 2002), s. 183-195.LAUT, Jens Peter (1986), ‘‘Der frühe türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler’’, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.LI, Rongxi (1995), A Biography of the Tripitaka Master of the Great Ci’en Monastery of the Great Tang Dynasty, Numata Center for Buddhist Translation and Research, Berkeley-California.NÉMETH, Gyula (2002), “Şaman Kelimesinin Kökeni Üzerine”, Çev. Özlem Nemutlu, Türk Dünyası Araştırmaları (Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armağanı), S. 139, Temmuz-Agustos 2002, s. 195-200.ÖZERTURAL, Zekine (1996), Maniheist Uygur Metinlerinin Dil Özellikleri ve Söz Varlığı, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü-Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.PULLEYBLANK, E. G. (1952), “A Sogdian Colony in Inner Mongolia” T’oung Pao, XLI, s. 317-356.SERTKAYA, Osman Fikri (2009), “Dîvânü Lügati`t-Türk`te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati`t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler ”, Dil Araştırmaları, S. 5, Güz 2009, s. 9-38.TANG, Li (2005), A History of Uighur Religious Conversions (5-16 Centuries), Asia Research Institute National University, Singapore.TEKİN, Şinasi (1980b), Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische Ubersetzung eines Werkes der Buddhistischen Vaibhasika-Schule, II. Teil: Transliteration, Ubersetzung, Anmerkungen, Akademie der DDR. Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie, Berlin.TEZCAN, Semih (1984), “Uygur Alfabesi”, Türk Ansiklopedisi, C. XXXIII, s. 121-126.TUGUSEVA, Liliya Yusufjannovna (1991), Ujgurskaja versija biografii sjuan’-czana, Faragmenty iz leningradskogo rukopisnogo sobranija Instiuta vostovedenija AN SSSR, Nauka, Moskova.VAISSIÉRE, Étienne de La (2005), Sogdian Traders : A History, Çev. James Ward, Brill, Leiden- Boston.WILKENS, Jens (2007b), Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig II, Brepols, Belgium.ZIEME, Peter (2008), “A Note on the Word ‘Shaman in Old Turkic’ ”, Shaman, S. 16: 1-2 (Spring/ Autumn 2008), s. 137-142. BT IX: TEKİN, Şinasi (1980a), Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische Ubersetzung eines Werkes der Buddhistischen Vaibhasika-Schule, 1. Teil: Transliteration, Ubersetzung, Anmerkungen, Akademie der DDR. Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie. Berlin.BT XXIII: ZIEME, Peter (2005), ‘‘Magische Texte des uigurischen Akademie der Wissenschaften’’, Brepols, Belgium.BT XXV: WILKENS, Jens (2007a), ‘‘Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig I’’, Brepols, Belgium.Ht V: DIETZ, Silginde; ÖLMEZ, Mehmet; RÖHRBORN, Klaus (2015), “Die alttürkische Xuanzang-Biographie V / Nach der Handschrift von Paris und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.HtTug: TUGESEVA, Liliya Yusufjannovna (1991), Ujgurskaja versija biografii sjuan’-czana, Faragmenty iz leningradskogo rukopisnogo sobranija Instiuta vostovedenija AN SSSR, Nauka, Moskova.SuvKaya: KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, TDK Yayınları, Ankara.TekinKuan: TEKİN, Şinasi (1993), Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh), Vap hua ki atlığ nom çeçeki sudur (Saddharmapundarîka-sûtra), TDK Yayınları, Ankara.