CENGİZ HAN VE MOĞOLLAR TARTIŞMASINDA İKİ TARAF: TOGAN VE KÖPRÜLÜ EKOLÜ

Yıl 2024, Sayı: 56, 187 - 211, 04.12.2024

Bilen Yılmaz

Öz

Başta popüler tarihçilik olmak üzere, Orta Çağ tarihçiliğinin üzerinde en çok durduğu konuların başında Cengiz Han ve kurduğu Büyük Moğol İmparatorluğu gelmektedir. Bunun temel nedeni, uzun zaman dilimi ve geniş bir coğrafyada bıraktığı etkidir. Bu etki, sonuçları itibarıyla diğer toplumlara nazaran, Türk-İslam dünyası açısından çok daha belirgindir. Daha çok İslami etkide ortaya konulan ilk ürünlerde yıkım ve felaket olarak tanımlanan bu etki, Türk tarihinin Anadolu safhasında da genel itibarıyla aynı bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Bunda, Selçuklu ve Osmanlı saray tarihçilerinin “hanedan eksenli” tarih yazım geleneğinin de payı bulunur. Osmanlı Devleti’nin hızla çözülmeye başladığı 19. yüzyıl ise tarihçilik anlayışının değişmeye başladığı bir dönemdir. Özellikle, Rusya Türkleri etrafında şekillenen “Tükçülük” akımı bu yüzyıla damgasını vururken; “millet eksenli” tarihçilik anlayışı ile birlikte Türk tarihinin Orta Asya safhasıyla daha yakın bir bağ kurulmaya çalışılmıştır. İşte bu kapsamda Moğollar ve Cengiz Han, tarihin periferisinden çıkarak Türk tarihinin merkezine yerleştirilmeye başlanmıştır. Bu konuda en önemli çalışmaları yine bir Rusya Türkü olan Zeki Velidî Togan yapmış olmakla birlikte; yeni kurulan Cumhuriyet Türkiye’sinde esmeye başlayan farklı politik rüzgârların da etkisiyle, karşıt görüşlerin ortaya çıktığı görülmüştür. Bunların başında Mehmed Fuad Köprülü ve onun ekolünde yetişen tarihçiler gelir. Bu makalemizde, Cengiz Han ve Moğollar meselesinin tarihsel boyutu hakkında kısa bir değerlendirme yapıldıktan sonra, Togan ve Köprülü ekolü tarafından ortaya konan görüşlere ve tartışmalara yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Cengiz Han, Moğollar, Zeki Velidi Togan, Fuad Köprülü, tartışma

TWO SIDES IN THE DISCUSSION OF GENGHIS KHAN AND THE MONGOLS: TOGAN AND KOPRULU SCHOOL

Öz

One of the most emphasized topics in medieval historiography, especially in popular historiography, is Genghis Khan and the Great Mongol Empire he founded. The main reason for this is the impact it left over a long period of time and over a wide geography. In terms of its results, this effect is much more evident in the Turkish-Islamic world than in other societies. This effect, which was defined as destruction and disaster in the first products of Islamic influence, was generally evaluated from the same perspective in the Anatolian phase of Turkish history. The "dynasty-centrist" historiography tradition of the Seljuk and Ottoman palace historians also has a share in this. The 19th century, when the Ottoman Empire began to rapidly disintegrate, was a period when the understanding of historiography began to change. In particular, while the "Turkism" movement shaped around Russian Turks left its mark on this century, with the "nation-centrist” understanding of historiography, an attempt was made to establish a closer connection with the Central Asian phase of Turkish history. In this context, the Mongols and Genghis Khan started to be placed at the center of Turkish history, leaving the periphery of history. Although the most important studies on this subject were made by Zeki Velidi Togan, a Russian Turk, it has been observed that opposing views emerged under the influence of different political winds that started to blow in the newly established Republic of Turkey. Chief among these is Mehmed Fuad Koprulu and the historians trained in his school. In this article, after a brief evaluation of the historical dimension of the issue of Genghis Khan and the Mongols, the views and discussions put forward by Togan and Koprulu school will be included.

Anahtar Kelimeler

Genghis Khan, Mongols, Zeki Velidi Togan, Fuad Koprulu, Discussion.

Kaynakça

• Acar, Serkan. “Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi.” Zeki Velidi Togan, İlmî Hayatı-Eserleri Siyasî Faaliyetleri-Hatıralar. Kronik Kitap, 2021, ss. 221-224.
• Ağaoğlu, Samet. Babamın Arkadaşları. İletişim Yayınları, 1998.
• Akçura, Yusuf. Müverrih Leon Cahun ve Muallim Barthold’a Göre Cengiz Han. Hazırlayan Mehmet Kaan Çalen, Ötüken Neşriyat, 2018.
• Alaaddin Ata Melik Cuveynî. Tarih-i Cihan güşa. Çeviren Mürsel Öztürk, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Arık, Feda Şamil. “Köymen, Mehmet Altay.” İslam Ansiklopedisi, c. 26, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, ss. 285-286.
• Asılsoy, Abdulkerim. Türk Modernleşmesi Öncülerinden Fuad Köprülü: Hayatı, Eserleri ve Fikirleri. 2008. Marmara Ü, Doktora tezi.
• Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ord-prof-mukrimin-halil-yinanc/ (Erişim Tarihi: 30.03.2024).
• Baykara, Tuncer. “Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidî Togan.” Tarih Dergisi, no. 25, 1971, ss. 197-200.
• Berktay, Halil. Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü. Kaynak Yayınları, 1983.
• Birinci, Ali. Osman Turan. Alternatif Yayınları, 2003.
• Bulduk, Üçler. “Osman Turan ve Selçuklu Türkiye’sinin İnşa Süreci.” Journal of Migration and Settlement Studies, c. 1, no.1, 2023, ss. 52-61.
• Cahen, Claude. Pre-Ottoman Turkey. Taplinger Publishing, 1968.
• Çalen, Mehmet Kaan. “II. Meşrutiyet Döneminde İki Farklı Cengiz Han Tasavvuru.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 13, no: 4, 2016, ss. 227-254.
• Çalen, Mehmet Kaan. “Anadolucu Tarih Tasavvuru: Yeni Vatan, Yeni Tarih, Yeni Millet.” Turkish History Education Journal, c. 6, no: 1, 2017, ss. 75-99.
• Çalen, Mehmet Kaan. “Atsız, Türkçülük ve Kemalizm Üzerine Notlar”. Türkiye Notları, no. 23, 2022, ss. 39-45.
• Dervişoğlu, Fatih Mehmet. “Türkiye’de Akademik Tarihçilik ve Millî Tarih Ekolü Kurucusu İlim Adamı: Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966)”. International Journal of Social Science, no. 35, 2015, ss. 55-67.
• Djamal al- Karşi. al-Mulhakât bi’s-Surâh. Rusçaya Çeviren Ş. H. Vohidova - B. B. Aminova, Dayk Press, 2005.
• Donuk, Abdülkadir. “Kafesoğlu, Halil İbrahim.” https://islamansiklopedisi.org.tr/kafesoglu-halil-ibrahim (Erişim Tarihi: 03.04.2024), ss. 145-146.
• Erkoç, Hayrettin İhsan. “Anadolu’da Moğol Etkileri (13.-15. Yüzyıllar)”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, no. 19, 2015, ss. 37-64.
• Gibbons, Herbert Adams. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu. Çeviren Ragıp Hulusi Özden, Altınordu Yayınları, 2017.
• Gömeç, Sadettin Yağmur. “Zeki Velidi Togan’ın İbrahim Kafesoğlu’na Cevabı”. Selçuk Türkiyat, no. 61, 2024, ss. 1-22.
• Gündoğdu, Abdullah. “Türkiye ve Türk Dünyası Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri Algısı.” Cengiz Han ve Mirası. Editör C. Korkut ve M. Doğrul, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2021.
• Hacısalihoğlu, Fuat. Türk Tarihçiliğinde Anadoluculuk Düşüncesi. 2005. Ankara Ü, Yüksek lisans tezi.
• İnalcık, Halil. “Osmanlılar' da Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hâkimiyet Telakkisiyle İlgisi”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, c. 14, no. 1, 1959, ss. 69-94.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). Çeviren Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Problemi.” Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, 2005.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Beyliği’nin Kurucusu Osman Beg.” Belleten, c. 71, no. 261, 2007, ss. 479-536.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye (Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I).İş Bankası Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil. “Türkiye’de Modern Tarihçiliğin Kuruluşu ve Zeki Velidi Togan.” Zeki Velidi Togan, İlmî Hayatı-Eserleri Siyasî Faaliyetleri-Hatıralar. Editör Serkan Acar, ss. 54-64, Kronik Kitap, 2021, ss. 54-64.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Türk Tarihinde Moğollar ve Cengiz Meselesi.” Tarih Dergisi, c. 5, no. 8, 1953, ss. 105-136.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Zeki Velidi Togan’ın Ardından.” Zeki Velidi Togan, İlmî Hayatı-Eserleri Siyasî Faaliyetleri-Hatıralar. Editör Serkan Acar, Kronik Kitap, 2021, ss. 521-522.
• Kanlıdere, Ahmet. “Zeki Velidi Togan’ın Fikri İnkişafı.” Zeki Velidi Togan, İlmi Hayatı- Eserleri Siyasi, Faaliyetleri- Hatıralar. Editör Serkan Acar. Kronik Kitap, 2021, ss. 25-54.
• Kapucu, Davud. “Mehmed Fuad Köprülü’nün İlmî ve Siyasî Hayatı.” Dünya İnsan Bilimleri Dergisi, no. 2, 2020, ss. 205-227.
• Karatay, Osman. “Moğolların Türklüğü Meselesi.” Zeki Velidi Togan, İlmi Hayatı-Eserleri, Siyasi Faaliyetleri-Hatıralar. Editör Serkan Acar. Kronik Kitap, 2021, ss. 65-76.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Etnik Menşei Meseleleri.” Belleten, c. 7, no. 28, 1943, ss. 219-303.
• Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklular ve Anadolu’nun Türkleşmesi Meselesi.” Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, no. 1, 1986, ss. 21-35.
• Köymen, Mehmet Altay. “Türkiye Selçuklu Devleti’nin Ekonomik Politikası.” Belleten, c. 1, no. 198, 1986, ss. 613-620.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Alâeddîn Keykubad ve Zamanı. Hazırlayan S. Koca ve S. Tarifci, Kronik Yayınları, 2020.
• Reşîdüddîn Fazlullah-i Hemadânî, Câmi‘ü’t-tevârîh, Neşreden Behmen Kerîmî. Cilt: 1-2, İntişarat-ı İkbal, 1364.
• Shao Hung ve Peng Da Ya, Xiu Ting. Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Kayıtlar: Meng Ta pei lu ve Hei Ta shi lu. Hazırlayan Mustafa Uyar, Çeviren Ankhbayar Danuu, Ötüken Neşriyat, 2012.
• Sümer, Faruk. “Anadolu’da Moğollar.” Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1970.
• Togan, Zeki Velidi. “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti.” Türk Hukuk ve İktisat Mecmuası. no. 1, 1931, ss. 1-42.
• Togan, Zeki Velidi. On Yedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Arsal. Türkistan Birlik Yayınları, 1934.
• Togan, Zeki Velidi. Moğollar, Çingiz ve Türkler. Arkadaş Matbaası, 1941.
• Togan, Zeki Velidi. Hatıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri. Tan Matbaası, 1969.
• Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. Enderun Kitabevi, 1981.
• Togan, Zeki Velidi. Tarihte Usul. Enderun Kitabevi, 1985.
• Togan, İsenbike. “Umumî Türk Tarihine Giriş: Zeki Velidi Togan’ın Türklerin Tarihini Bir Sistem İçinde Kurgulayışı.” Zeki Velidi Togan, İlmî Hayatı-Eserleri Siyasî Faaliyetleri-Hatıralar. Editör Serkan Acar, Kronik Kitap, 2021, ss. 198-221.
• Turan, Osman. “Türkler ve İslamiyet.” Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, no. 4, 1946, ss. 457-485.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. Turan Neşriyat Yurdu Yayınları, 1971.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. Cilt: 1. Boğaziçi Yayınları, 1999.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. Ötüken Neşriyat, 2009.
• Yıldırım, Kürşat. “Türkiye’de Moğol Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalara Dair Bir Değerlendirme.” Tarih Dergisi, no. 81, 2023, ss. 525-595.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri. Bürhaneddin Matbaası, 1944.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Makaleler. Hazırlayan Fehameddin Başar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017.
• Yorulmaz, Osman. “Cumhuriyet Devri Türk Tarihçiliğinde Cengiz Han.” Türk-Moğol Tarihi, Yeditepe Yayınları, 2018, ss. 267-280.
• Yuvalı, Abdulkadir. “İlhanlıların Anadolu Politikası ve Doğu Anadolu Şehirlerinin Vergi Potansiyeli.” Türk Tarih Kongresi Bildirileri, no. 2, ss. 581-600, 1994.