Öz
Türkler tarih sahnesine çıktıkları andan itibaren eski dini inançları her zaman bir muallak ve araştırma konusu olmuştur. Türkler, çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olmaları ve ipek yolu ticaretinin merkezinde bulunmaları sebebiyle yaşadıkları çağın en sosyal halklarından birisi olmak durumundaydılar. Diğer milletlerle olan yoğun etkileşimler sonucu, hayatın her alanında olduğu gibi inanç alanında da pek çok ithal unsur Türk telakkisine girmişti. Bu nedenle Türklerin itikadi düşüncelerinin ve zihinlerine yerleştirdikleri din anlayışının köklerine inebilmek için dini ritüelleri ve dinin gündelik hayattaki tezahürünü incelemek biziz tümüyle doğru sonuca ulaştırmayacaktır. Zira bu ritüellerin büyük bir kısmı ithaldir. Türklerdeki din anlayışının köklerine inmede en kesin netice verecek yol, Türklerin “tanrı” anlayışlarını incelemekten geçer. Biz bu çalışmada, Uygur Manihaizminde Tanrı kelimesinin karşılığı olan unsurları inceleyerek bunları diğer dillerdeki karşılıkları ile mukayese edeceğiz. Ayrıca bu unsurların Manihaist hikayedeki rollerini, diğer dillerde yazılmış Manihaist vesikaları mukayeseli inceleyerek açıklayacağız. Bu şekilde Manihaist Uygurların tanrı telakkilerini anlamaya çalışacak, yapabildiğimiz ölçüde bu anlayışın köklerine inmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler
Eski Uygurca Manihaizm tanrı tengri Türk Kültürü Uygur Manihaizmi Tengricilik
Kaynakça
- Arat, R.R. (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
- Asmussen, J.P. (1965). Xuāstvānīft, Studies in Manichaeism, Copenhagen: Prostant Apud Munksgaard.
- Attar, F. (2002). Tezkiretü’l-Evliyâ. (Trc. Uludağ, S.). İstanbul: Mavi Yayıncılık
- Boyce, M. (Erişim Tarihi: 13.04.2022). “AMƎŠA SPƎNTA.” Encyclopædia Iranica. I/9, pp. 933-936. http://www.iranicaonline.org/articles/amesa-spenta-beneficent-divinity
- Burkitt, F.C. (1925). The Religion of Manichees. New York: Ams Press
- Clark, L. (2013). Uygur Manichaean Texts Vol. 2, Liturgical Texts. Turnhout, Belçika: Brepols Publishers.
- Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
- Dihhoda, A.E. (Erişim Tarihi: 19.08.2021). Lugatnâme. “Ameşa Spend”. https://www.vajehyab.com/dehkhoda/امشاسپند
- Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Texts: Texts from Central Asia and China: Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian, Turnhout, Belçika: Brepols Publishers.
- Eker, S. (2010). Orhon Yazıtları İran Dilleri ile İlk Temaslar ve Benzer Birkaç Öge Üzerine. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. 321-332
- El-Birûnî, M.A. (2011). El-Âsâr el-Bâkiye. (Trc: Batur, A.). İstanbul: Selenge Yayınları.
- El-Birûnî, M.A. (2018). Tahkîku Mâ Li’l-Hind. (Trc. Burslan, K., Yitik, A.İ.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Ercilasun, A.B. (2020). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları
- Ergin, M. (1994). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları
- Esmailpour, A. (2005). Manichaean Gnosis & Creation Myth, Sino-platonic Papers, no: 156. Philadelphia: University of Pennsylvania
- Grousset, R. (1980). Bozkır İmparatorluğu. (Trc. Uzmen, M.R.). İstanbul: Ötüken Neşriyat
- Günay, Ü., Güngör, H. (2019). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat
- Gündüz, Ş. (2003). Mecusilik. TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı https://islamansiklopedisi.org.tr/mecusilik (05.05.2021).
- İbn. Nedim, M.İ. (2019). El-Fihrist. (Trc. Şeşen, R.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
- Jackson, A.V.W. (1932). Researches in Manichaeism With Special Reference to The Turfan Fragments. New York: Columbia University Press
- Kafesoğlu, İ. (2018). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat
- Kaşgârî, M. (2020). Divan-ü Lugat-it-Türk. (Trc. Bozkurt, F.). Konya: Salon Yayınları
- Kazanç, F.K. (2012). Yeni Eflatuncu Felsefede Gnostik Unsurlar ve Tesirleri. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu. Malatya.
- Kejriwal, M. (2016). Symbolism of Elephants in Buddhist Art and Religion. In: International Conference on Asian Elephants in Culture & Nature. s. 130, Centre for Asian Studies, University of Kelaniya, Sri Lanka.
- Klimkeit, H. (1982). Manichaean Kingship: Gnosis At Home in the World. Numen, 29(1), 17-32. doi: https://doi.org/10.1163/156852782X00123
- Le Coq, A. (1936). Türkische Manichaica, aus Chotscho, Türkçe Mani El Yazıları (Trc. Köseraif, F.). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları
- MacKenzie, D.N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press
- Minorsky, V. (1948). Tamīm Ibn Baḥr’s Journey to the Uyghurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 12, no. 2: 275–305.
- Ögel, B. (2020), İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
- Özbay, B. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
- Polat, N.H. (Erişim Tarihi: 13.04.2022). “Kehkeşân”. TDV İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/kehkesan
- Rui C. (Erişim Tarihi 29.08.2021). A Study on The Religions Between Maitreyan Faith and Manichaeism. www.academia.edu/5702321
- Tan, M.N. (2013). “Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’l-ibâdât’ı”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi Cilt-Sayı 45. s.159
- Taşağıl, A. (2019). Gök-Türkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
- Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi. İstanbul: Simurg Yayınları
- Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınevi
- Togan, İ., Kara, G. ve Baysal, C. (2020). Çin Kaynaklarında Türkler Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
- Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri Doktora Tezi. [Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]
- Waldschmidt, E. ve Lentz, W. (1933). Manihaische Dogmatik aus Chinesischen und Iranischen Texten. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 28 Temmuz 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 5 Sayı: 3 |
