ТІЛ БІЛІМІ САЛАСЫНДАҒЫ ЭНАНТИОСЕМИЯ ТҮРЛЕРІ

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 373 - 382, 31.10.2024

Aysulu Nurtaeva

https://doi.org/10.59182/tudad.1553414

Öz

Мақалада тіл білімі саласындағы энантиосемия түрлері және зерттелуі қарастырылады.
Энантиосемия - қарама-қарсы мағыналардың бір тілдік бірлігінің реңктерінің немесе контекстке байланысты болатын мағыналардың тіркесімі.
Лексикалық семантика категориялары жүйесіндегі энантиосемияның орны туралы сұрақ даулы, өйткені лингвистер бұл құбылысты антонимия, омонимия, полисемияның (көп мағыналықтың) бір түрі немесе өзіндік ерекшелігі бар лексикалық-семантикалық категория ретінде қарастыру керек деген ортақ пікірге келді.
Функционалдық ерекшеліктеріне қарай, яғни үстейтін не көрсететін мағынасына қарай энантиосемияны екі түрге бөліп қарастыруға болады: заттық (немесе номинативтік); эмоционалды-бағалауыштық қарама-қарсы мағына.
Номинативтік энантиосемия сөздердің мағынасының дамуы нәтижесінде пайда болады. Номинативтік лексикалық энантиосемия кезінде алғы шепке әр түрлі заттар, құбылыстар, іс-қимылдарды және т.б. көрсететін мағыналар шығады. Осы тип негізінен етістіктерге тән. Олардың кейбіреуі әр түрлі обьектілерге қатысты қолданылады, соның нәтижесінде қарама-қарсылыққа ие болады.
Қазақ тілінің нақты тілдік деректеріне сүйене отырып, номинативтік энантиосемияның өнімсіз, ал эмоционалды бағалауыштық энантиосемияның өнімді екендігіне көз жеткізе аламыз. Қазақ тіліндегі ақылды, керемет, тамаша, дос, сұлу сияқты энантиосемияның жуық арада пайда болғандығын көруімізге болады. Erep олар бастапқы кезде жағымды қолданылатын болса, қазіргі уақытта олар жағымсыз мағынада (ирониялық) қолданылатынын көреміз.
Энантиосемиялы сөздердің тағы бір жасалу жолы сөздердің тырнақша ішінде берілуімен сипатталады. Сөздерді қарама-қарсы мағынасы тырнақша ішінде беріледі, ал негізгі мағынасы тырнақшасыз жазылады. Тырнақшамен берілген сөздің астарында ирония жатады.
Энантиосемия эвфемияның құралы ретінде де қолданылуы мүмкін.
Сонымен қатар дезинформацияда да энантиосемия құбылысы байқалады. Дезинформация – «шындықты қасақана жалған етіп беру»
Кілт сөздер: энантиосемия, қарама-қарсы, мағына, эмоционалды,тырнақша, одағай, заттық, номинативтік, сөздер.

Anahtar Kelimeler

энантиосемия, мағына, одағай, номинативтік

Kaynakça

• Naimanbai A.R. (2010) Antonimdık qatynastardyñ körkem prozadağy qoldanysy (Ğ. Mūstafin şyğarmalary negızınde) Filol. ğyl. kand. dis:. 10.02.02.-Astana: Gumilev atyn. Eurazia ūlttyq universitetı,. 125.
• Jüsipov A.E. (2004) Qazırgı qazaq tilindegi qarama-qarsylyqtyñ konnektorlary: Filol. ğyl. kand. Dis: 10.02.02.-Astana: Gumilev atyn. Eurazia ūlttyq universitetı, 154b. QTFS, 9-tom, 23.
• Frazeologialyq sözdik (1973) Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi: 10 tomdyq (1983) – Almaty: Ğylym, – 7-t. – 671 b. Rozentäl D.E. (1992) Slovär lingvisticheskih terminov. - M., 141.
• Nūrğojina Ş. (2015) Emosionaldylyq jäne onyñ tildegi körinisi. Almaty.
• Şahovski V. (1993) İzbrannye trudy. M.: Nauka, 640.
• Smağūlova G. (1998) Mağynalas frazeologizmderdıñ ūlttyq mädeni aspektileri. - Almaty: Qazaq universitetı, 150.
• Völf E. (1965) Vvedenie v nauku o iazyke. - M., 131.
• Lihanov V. (1996) Evfemizm sovremennoi ruskoi rechi // Ruski iazyk konsa ХХ stoletia (1985-1995). – M., 391.
• Bürkitov O. (1996) Türkıtanu negızderı. - Almaty, 149.
• Vinogradov V. (1996) Leksikologia i leksikografia // İzbrannye trudy. - M.: İzd-vo Nauka, 162.
• Apresän İ. (1995) Leksicheskaia semantika: Semanticheskoe sredstvo iazyka. - M., 312.