“ESRÂRÜ՚L-VUḌÛ” ÜÇGENİ: SEYYİD YAHYA EŞ-ŞİRVÂNÎ, CEMÂL EL-HALVETÎ VE İBRÂHİM GÜLŞENÎ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 16, 24.01.2025

Feride Seyitova

https://doi.org/10.59182/tudad.1546934

Öz

Halvetîlik sufi tarikatları içerisinde en çok şubeye sahip, geniş coğrafyada yayılmış, günümüze kadar varlığını sürdüre gelmiş bir türk tarikatıdır. Azerbaycan՚ın Şemahı ilçesinde Pir Ömer Halvetî tarafından esası konulan, daha sonra Şirvanlı Yahya tarafından müesseseleştirilen bu tarikat Türk edebiyatına da önemli katkılar sunmuş, klasik Doğunun üç dilinde yazılmış manzûm ve mensûr tasavvufî risaleler sufilerin tekâmül tecrübesini günümüze ulaştırmıştır. Makalemizde edebî-tasavvufî mirasımızdan bir eser – üç Halvetî şeyhinin kalemini birleştiren, abdestin bâṭınî mânâlarından bahseden “Esrârü՚l-Vuḍû” risalesinden bahsedilmektedir. Bu risale ilk önce Seyyid Yahya tarafından Farsça, nesir olarak “Mâ lâ budde bâṭınıyye” ismi ile yazılmış, abdest ve namazın bâṭınî yönlerine ışık tutması hasebiyle sufiler arasında “Esrârü՚l-Vuḍû ve՚ṣ-Ṣalât” ismiyle tanınmış ve günümüz yazma eser kataloglarında da bu isimle tescil edilmiştir. Bu eserden ilhamlanan Seyyid Yahya՚nın müridinin (Bahâeddîn Erzincânî) müridi, Halvetiyye՚nin Cemâliyye kolunun kurucu piri Cemâl el-Halvetî mezkur eserdeki konuyu daha detaylı biçimde ele alarak “Esrarü՚l- Vuḍû” isimli Arapça mensur bir risale kaleme almıştır. Onun çağdaşı, yine Seyyid Yahya՚nın müridinin (Dede Ömer Rûşenî) müridi, Halvetiyye՚nin Mısır kolu Gülşeniyye՚nin şeyhi şair İbrahim Gülşenî de bu eserden etkilenerek Arapça Dîvanının ilk kasidesinde abdest ve namazın bâṭınî anlamlarını açıklamıştır. Makalede bu üç eserin konu ve olay örgüsü yönlerinden incelenmesi sonucunda elde edilen sonuçlar takdim edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halvetilik, Seyyid Yahya eş-Şirvânî, Cemal el-Halvetî, İbrâhim Gülşenî, Esrârü՚l-Vudû, Tasavvuf

Kaynakça

• Abdullayev, K., Al-Badaren, Z. (2024). Seyyid Yahya Şirvânîʼnin El-İhtiyârât adlı risalesinin tahkiki. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34, 323-348.
• Ağarı, Ş. (2019). Cemâl-I Halvetî’nin Esrâr-ı Garîbe adlı mesnevisinin halvetiyye’deki Etvâr-ı Seb’a yazma geleneği açısından değerlendirilmesi. İSTEM 34 (Aralık), 421-436.
• Akay, M. (1996). İbrahim Gülşenî’nin divanı: metin-dil hususiyetleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Aşkar, M. (1999). Bir Türk tarikatı olarak Halvetiyye’nin tarihî gelişimi ve Halvetiyye silsilesinin tahlili. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXIX, 535-563.
• Ata, R. (2015). Osmanlı Devletinde Cemalîler okulu: Cemal Halvetî ve Zenbilli Ali Cemalî Efendi. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/1, 2-25.
• Avçin, M. (2021). İbrahim gülşenî’nin divanı metin-dil hususiyetleri-sözlük [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Bakıhanov, A.A. (1970) Gülüstan-i İrem. Elm.
• Bayram, A. (2018). Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin Şifâü’l-Esrâr’ı Üzerinde Tarihî dil bilgisi çalışması [Yayımlanmamış doktora tezi]. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• Bertel’c, E. E. (1965). Sufizm i sufiyckaya literatura. İzbrannıye Trudı.
• Cami, M. (2011). Nefehâtü՚l-Üns min Hadarâti՚l-Kudüs (Sadeleştiren Akçiçek A.). Huzur.
• Clayer, N. (1994). Mystiques, État et Société. Les Halvetis dans l'aire balkanique de la fin du XVe siècle à nos jours. E. J. Brill.
• Curry, J. (2011). The Transformation of Muslim Mystical Thought in the Ottoman Empire: The Rise of the Halveti Order 1350-1650. Edinburgh University Press.
• Çakmak, M. (2000). Cemâl-i Halvetî, hayatı, eserleri, tasavvufî düşüncesi ve Cemâliyye kolu [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Çakmak, M. (2015). Anadolu’da Halvetîlik Cemâl Halvetî ve Cemâliyye. Huzur Ciltevi.
• El-Bakuvi, S.Y. (2013). Şifa el-Esrar (Haz: M. Rıhtım). Elm.
• El-Bakuvi, S.Y. (2014). Risâleler, 1. c (Haz: M. Rıhtım). Bilik.
• El-Bakuvi, S.Y. Risâlet-u Esrari՚l-Vudû. Çorum İl Halk Kütüphanesi 2101 numaralı yazma, vr.17-24.
• El-Hakim, S. (2005). İbnü՚l Arabî sözlüğü, Kabalcı.
• El-Halvetî, C. Esrarü՚l-Vudû. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, O. E. 1683 numaralı yazma.
• El-Hulvi, M.C. (1993). Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye (Haz.Tayşi M.S.). İFAN.
• Ellek, H. (2013). Şeriat-tarikat-hakikat-marifet dörtlüsünde şeriatın yeri ve önemi, I.Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi Sempozyumu bildiriler kitabı, s.589-600.
• Elmas, N. (2021). Cemâl Halvetî ve Risâle-i Sûfiyye adlı eseri. Üsküdar Üniversitesi Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü.
• Et-Tusi, S. (1960). El-Lum՚a (neşreden: Abdülhalim Mahmut, Taha Abdülbaki Surur) Mısır, Darü՚l-Kutubi՚l-Hadise.
• Furkani, M. (2017).“Risâletü Esrâri’l-Vuzûi li-Cemâl Halvetî: Dirase ve Tahkik”, Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 4/7 (Haziran), 173-195.
• Gülşenî, İ. Divan. Ankara Dil,Tarih, Coğrafya fakültesi kütüphanesi, A421 numaralı yazma.
• Harîrîzâde. M. K. Tibyânü vesâʾili’l-ḥaḳâʾiḳ fî beyâni selâsili’ṭ-ṭarâʾiḳ (yz.), Süleymaniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 430, I c.
• Hısım, İ. (2022). Cemal-i Halvetî'nin Hayatı. Ark yayınları.
• Hucviri (1974). Keşfü՚l-Mahcub. (Haz. İsad Abdülhadi Kandil), Mısır.
• İzeti, M. (2004). Balkanlar'da tasavvuf. Gelenek Yayıncılık.
• Kara, M. (1998). Gülşeniye ve Güldeste. UÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. VII, 41-58.
• Keskin, Y. Z. (2006). Fırat hadisi üzerine bir inceleme. Hadis Tetkikleri Dergisi, 4(1), 39-60.
• Kızılcık, A. (2006). Divanu İbrahim Gülşeni. Şam.
• Knysh, A. (2000). Islamic Mysticism: A Short History, Themes in Islamic Studies. Brill.
• Koç, M. (2005). Bâleybelen Muhyî-i Gülşenî. Klasik Yayınları.
• Koç, M. ve Tanrıverdi, E. (Haz.) (2014). Muhyî-i Gülşenî, Menâkıb-ı İbrahîm-i Gülşenî. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Köçerli, F. (1925). Azerbaycan Edebîyatı Materyalleri. I cild, Bakü.
• Levent, M, G. (2020). Seyyid Yahyâ-Yi Şirvânî ve eserleri üzerine bir değerlendirme. Doğu Araştırmaları, 1(21), 32-56.
• Levent, M. G. (2019). Seyyid Yahyâ-yi Şirvânî ve Kıssâ-i Mansûr. Doğu Araştırmaları, Cilt 2, Sayı 20, 24-35.
• Macit, M. (2012). Osmanlı kültür ve sanatında ibrahim Gülşenî’nin işlevi. Bilig 60 (Kış): 193-214.
• Mahmudbeyov, M. (1898). Qafqazda Müridizm cereyanları. Tiflis.
• Martin, B. G. (1972). “A Short History of the Khalwatī Order of Dervishes” in Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500, (Ed. Nikkie R. Keddie, Berkeley: University of California Press, pp.275–305.
• Mecdi, E. (1269)). Terceme-i Şakaik. Matbaa-i Amire.
• Memmedli, N. (2016). Azerbaycan՚dan Dünyaya Doğan Güneş: Seyid Yahya Şirvani ve Halvetilik.
• Memmedov, Z. (1994). Azerbaycan felsefesi tarihi. Bakü.
• Memmedova Kurşun, İ. (2023). Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’nin Seyr u Sülûk Anlayışı. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 14-28.
• Muhyi, G. (2014). Menâkıb-ı İbrâhim-i Gülşenî (haz: Koç M., Tanrıverdi E.).
• Musabeyli, A. (2000). Şeyx İbrahim Gülşenî Berdei ve Türk “Divan”ı, 1.c. Elm ve Tahsil.
• Musabeyli, A. (2012). Harici ülkelerdeki Azerbaycan el yazmalarının toplu kataloğu, 3. cilt.
• Musabeyli, A. (2018). Elyazmalar Enstitüsündeki Türkdilli el yazmalarının toplu kataloğu, 4. cilt.
• Musayeva, A.(1985) Seyid Yehya Bakuvinin el yazmaları. Elm ve Heyat.
• Mümtaz, S. Seyid Yehya. AMEA Elyazmalar Enstitüsü Fond 24/345.
• Nemet, M. (1992). Azerbaycanda pîrler. Bakü.
• Okcu, E. (2019). Seyyid Yahya Şirvani'nin Şifaü'l-Esrar eserinde benlik eğitimi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Önal, K, S. (2018). Cemâl Halvetî’nin Bilinmeyen Bir Mesnevisi Esrâr-ı Garîbe. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (61), 45-58.
• Özenç, S. (2008). Şeyh Mehmed La‘lî Fenâyî’nin Şerh-i Manevî-i Şerîfi’nin transkripsiyonlu metni [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. SAÜSBE.
• Polat, M. (2018). Cemal Halveti’nin ‘Esrâru’l-Vudû’ adlı risalesi bağlamında fıkıh-tasavvuf ilişkisi. Dergiabant 6/12 (Aralık), 479-497.
• Rıhtım, M. (2005). Seyid Yahya Bakuvi ve Xelvetilik. Qismet.
• Sarıoğlu, L. A. (2014). XV. Yüzyıl Mutasavvıflarından Cemâl-İ Halvetî’nin mesnevîlerinde mesnevî. Türkiyat Mecmuası, 24(2), 213-233.
• Şahinalan, M. (1976). Gülşeni divanı. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, III+417 s., L.T.
• Şener, A. (1988). Abdest. DİA, C 1, 68-70.
• Şimşek, N. (1976). Gülşeni divanı (metin ve indeks) (Me¬zu¬¬niyyet tezi). Türkiyat Enstitüsü, T. № 1730.
• Takahashi, K. (2004). Al-Khalwatiyya in 19th-century Egyptian villages: two cases illustrating its socio-cultural activities. Journal of Sophia Asian Studies, vol. 22, pp. 31-45.
• Tayşi, M.S. (1993). Cemâl-i Halvetî. TDAV İslam Ansiklopedisi, 7.cilt, 302-303.
• Tek, A. (2009).İbrâhim Gülşenî’ye Ait Mânevî Adlı Eserin Lâ’lî Mehmed Fenâî Tarafından Şerhi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Terbiyet, M. (1987). Danişmendan-i Azerbaycan. Azerbaycan Devlet Neşriyatı.
• Trimingham, J.S. (1971). The Sufi Orders in İslam. Clarendon Press.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı elektron katalog (https://portal.yek.gov.tr)
• Ulu, M. (2022). Osmanlı Toplumunda Halvetîlik ve Halvetîler IX/XV. Asır. Ankara: Berikan.
• Ulu, M. (2023). Sûfî Kavramının Tanımı ve Sûfinin Özelliklerine Cemâl Halvetî’nin Risâle-i Sûfiyye Adlı Eseri Bağlamında Bir Bakış. Diyanet İlmi Dergi, 59/2.
• Vassaf, H. Sefine-i Evliya-ı Ebrar ve Şerh-i Esmai-Esrar. Süley¬ma¬niye ktp. Yazma bağışlar, № 2306 – 2309. I – IV c
• Yazıcı, T. (1951). Şeyh İbrahim Gülşeni: Hayatı, Eserleri, Tarikatı (Yayımlanmamış doktora tezi).
• Yazıcı, T. (1956), Fetih’ten sonra İstanbul’da ilk Halveti şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin, Sünbül Sinan ve Merkez Efendi. İstanbul Enstitüsü Dergisi, 2, 87-113.
• Yazıcı, T. (1982). Menâkib-i İbrâhîm-i Gülşenī ve Şemlelizâde Ahmed Efendi Şîve-i Tarîkat-i Gülşenîye. TTK.
• Yılmaz, H. K. (2014). Ana hatlarıyla tasavvuf ve tarikatlar. Ensar.