TÜRK DİLİNİN LEHÇELEŞME SÜRECİ VE DİL BİRLİĞİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 513 - 532, 31.10.2025

Bekir Başalan

https://doi.org/10.59182/tudad.1763223

Öz

Bu çalışma, Türkçenin tarihsel gelişim sürecinde yaşadığı lehçeleşme olgusunu ve bunun dil birliği üzerindeki etkilerini ele almaktadır. Türk boylarının tarihsel göçleri, yerleşim alanlarının çeşitliliği ve sosyal-kültürel farklılaşmaları, zamanla Türk dilinin çeşitli ana lehçelere ayrılmasına neden olmuştur. Oğuz, Kıpçak, Karluk, Saha (Yakut) ve Halaç grupları olarak tasnif edilen bu lehçeler, yalnızca fonetik ve morfolojik düzeyde değil, aynı zamanda gramatik yapı ve söz varlığı bakımından da farklılıklar göstermektedir. Bu lehçeleşme süreci, Türkçenin bir bütün olarak gelişimini zenginleştirmiş olmakla birlikte, ortak bir dil kullanımı açısından bazı sorunlar da doğurmuştur. Osmanlı döneminde Arapça ve Farsçadan etkilenmiş Osmanlı Türkçesi, farklı ağızlar arasında bir edebi ve resmi dil işlevi görmüş; ancak halk ile yönetici sınıf arasında dilsel bir uçurum oluşmuştur. Cumhuriyet döneminde ise bu durum köklü dil reformlarıyla ele alınmış, özellikle Latin alfabesinin kabulü ve Türk Dil Kurumu’nun çalışmalarıyla birlikte halkın konuştuğu dile dayanan sade bir Türkçe inşa edilmeye çalışılmıştır. Modern Türkiye Türkçesi, bu reformlar sayesinde standart bir yazı ve konuşma dili haline gelmiş; eğitim, medya ve bürokratik yapılar aracılığıyla tüm yurtta yaygınlaştırılmıştır. Ancak bölgesel ağızlar, lehçeler ve diğer Türk lehçeleri hâlen varlığını sürdürmekte; kültürel kimliğin bir parçası olarak yaşamaktadır. Bu bağlamda çalışma, lehçeleşmenin sadece bir dil çözülmesi değil, aynı zamanda bir kültürel zenginlik olduğuna da dikkat çekmektedir. Türkçede dil birliği çabalarının, çeşitliliği yok saymadan, ortak iletişimi kolaylaştıracak bir standartlaştırma süreci olarak değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili , Lehçeleşme , Dil Birliği , Türk Dili Tarihi

Kaynakça

• Buran, A., & Alkaya, E. (2013). Çağdaş Türk lehçeleri (9. baskı). Akçağ Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Doerfer, G. (1999). İran’da Türk dil ve lehçeleri ve bunların hayatta kalma şansı. Uluslararası Türk Dil Kurultayı – 1996 Bildirileri (s. 303–310). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill Academic Publishers.
• Göksel, A., & Kerslake, C. (2005). Turkish: A comprehensive grammar. London: Routledge.
• Johanson, L. (1998türk dünyası). The structure of Turkic. In L. Johanson & É. Á. Csató (Eds.), The Turkic languages (pp. 30–66). London: Routledge.
• Johanson, L. (2002). Structural factors in Turkic language contacts. London: Curzon Press.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. London: Routledge.
• Lewis, G. (2000). The Turkish language reform: A catastrophic success. Oxford: Oxford University Press.
• Mercimek, S. (2024). Türk lehçelerinde organ adlarının karşılaştırılması. Sosyal, Beşerî ve İdari Bilimler Dergisi, 7(4), 326–333.
• Tekin, T. (1995). Orhun yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1976). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı (Cilt 1). Ankara.
• Temir, A. (1992). Ural-Altay ve Altay Dilleri. Türk Dünyası El Kitabı, (Cilt II). Ankara
• Yalçınkaya, F. (2020). Türk lehçeleriyle yaratılmış halk bilgisi ürünlerinin aktarımında yaşanan problemler üzerine bir inceleme. Folklor Akademi Dergisi, 3(1), 81–98.
• Yılmaz, E. (2017). Altay dilleri kuramı ve Korece. Ankara: Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezi.