Türkiye’de Din Algısı ve Değişiminin Kökenleri: Cumhuriyet Gazetesi Örneği Üzerinden Olgusal ve Kavramsal Bir İnceleme

Yıl 2022, , 245 - 271, 27.12.2022

Şeyma Turan

https://doi.org/10.53112/tudear.1142257

Öz

Din algısı ve değişimi, sosyal bilimler alanında hem müstakil hem de ilişkilendirilerek ele alınan, kökleri geçmişe dayalı ama etkisi hâlâ devam eden bir alandır. Yine, dinamik yapısı itibariyle ancak geçmişe atıfla tam bir bütünlük arz edebilen, öncesi bilinmeden şimdiki hali eksik kalacak bir çalışma sahasıdır. Gazete gibi süreli yayınlar, bizim geçmişte dinin birey ve toplum üzerindeki rolünü, dini söylemler ve bu söylemlerdeki değişimi tespit için elimizdeki en önemli birincil kaynaklardandır. Cumhuriyet gazetesinin özellikle bu dönemi ise; yönetim erkini elinde bulunduranların fikrî yapısını yansıtması, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin din referanslı en önemli sosyal ve siyasî olaylarını -hilafetin ilgası, tevhid-i tedrisât, şer’iyye ve evkâf vekâletinin lağvı, şapka kanunu, harf inkılabı, Türkçe ibadet meselesi ve dinî söylemli isyanlar gibi- kapsaması ve yeni rejimin sözcüsü olması hasebiyle toplu bir bakış açısı sunabilmesi dolayısıyla bu çalışmada esas alınmıştır. Din algısı ve değişimi bu çalışmada, bir gazete bağlamında hem toplumsal hem de bireysel düzlemde incelenmiştir. Gazetenin ideolojik söyleminin yanı sıra içeriğinin katkısı da bu bireysel algı ve değişimini anlamayı kolaylaştırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Algısı, Cumhuriyet Gazetesi, Hilafet, Din Dilinin Türkçeleştirilmesi, Teceddüd, Cihad, İrtica

The Origins of Religious Perception and Its Change in Turkey: A Factual and Conceptional Study Through the Example of Cumhuriyet Newspaper

Öz

The religious perception and its change is a field that has root in the past but still continues to be effective, both independently and in association in the field of social sciences. Due to its dynamic structure, it is a field of study that can only provide a complete integrity with reference to the past and its current state will be incomplete without knowing the past. Periodicals such as newspapers are the most important primary sources we have in order to determine the role of religion on individuals and society, religious discourses and the change in these discourses in the past. The reason why this study is focused on this period of Cumhuriyet Newspaper is that it reflects the intellectual structure of those who hold the adminisrative power, offers a collective perspective as a spokesperson of the new regime and covers the most important social and political events with religious references in the history of the Republic of Turkey like abolition of the caliphate, the uniformity of education, abolition of şer’iye and waqfs, the issue of Turkish worship, rebellions with religious discourse. In this study, the perception and change of religion is examined in the context of a newspaper both at the social and individual level. In addition to the ideological discourse of the newspaper, the contribution of its content made it easier to understand this individual perception and its change.

Anahtar Kelimeler

Religious Perception, Cumhuriyet Newspaper, Turkification of the language of religion, Renewal, Jihad, Reactionarism.

Kaynakça

• “Adana’da mürteciane neşriyat: Abdülkadir Kemal’in Yeni Hezeyanları”. (1924, Teşrinievvel 3). Cumhuriyet Gazetesi, 1-2.
• Akil Şinasi. (1924, Eylül 25). “Kocası Tanassur Eden Bir Kadının Göz Yaşları”. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Aksaray Müftüsü’nün Türkçe Duası”. (1925, Teşrinisani 30). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Allah Benim Lisanımı Bilir! Gazi Paşa Kayseri’de Arapça Okuyacak Hoca’nın Yerine Bizzat Dua Ettiler”. (1924, Teşrinievvel 16). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Alman sefiri: Türkiye için yazdığı makalede neler söylüyor?”. (1931, Kanunievvel 28). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Ankara İstiklal Mahkemesi Millete Hitaben Bir Beyanname Neşretti”. (1925, Mart 13). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Ankara’nın En Büyük Günü”. (1932, Kanunievvel 28). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Ayaydın, R. (ed. Ali Aslan, Mustafa Selçuk), (2015). “Cihad-ı Ekber ve Sahadaki Etkileri”. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Aydın, Mehmet A. (1991). “Anayasa”. TDVİA. C. 3, İstanbul.
• Aydın, Mehmet S. (1991). “Elmalılı’da Teceddüd Fikri”. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Sempozyumu. Ankara.
• Ayten, A. (2012). “Kimlik ve Din: İngiltere’deki Türk Gençleri Üzerine Bir Araştırma”. Adana: Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergis. C. XII, Sayı. 2.
• “Batıl İtikadlere Paydos Borusu”. (1925, Eylül 5). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Ben de Müslümanım”. (1928, Haziran 5). Cumhuriyet Gazetesi, 5.
• “Bir Amerikalı İhtida Etti”. (1925, Mayıs 14). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Bir İngiliz Müslüman Olmak İstiyor”. (1924, Ağustos 14). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Bir Teceddüd: Giresun’da kadınlar çarşaflarını çıkardılar”. (1929, Kanunisani 5). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Büyük Halaskâr’ın, Millete Teceddüd Yolunu Gösteren Yeni Bir Nutku”. (1925, Ağustos 29). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Cenazeler yakılacak mı?”. (1929, Kanunievvel 11). Cumhuriyet Gazetesi, 4.
• “Cuma Yerine Pazar”. (1929, Teşrinisani 18). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Cumhuriyetimiz 11 yaşına bastı”. (1933, Teşrinievvel 29). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Dahiliye Vekaleti Bütçesi Kabul Edildi”. (1925, Şubat 19). Cumhuriyet Gazetesi, s.1.
• “Din Ayrı, Dünya Ayrı”. (1928, Nisan 6). Cumhuriyet Gazetesi, s.2.
• “Dinî Bir İnkılap: Türkçe Kur’an”. (1932, Kanunisani 21). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Dikkate Şayan Canlı Bir Levha”. (1931, Kanunievvel 24). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Esrarengiz Bir İntihar: Bir Musevi Bakırköy civarından geçerken kendisini trenden atmıştır”. (1926, Temmuz 5). Cumhuriyet Gazetesi, 5.
• “Fas Mücahidînin Ordusunda İhtilal mi var?”. (1924, Teşrinisani 22). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Fatin Bey sarsıntıların yavaşladığını söylüyor”. (1933, Nisan 26). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Gazi Hz. ve Cumhuriyet H. Fırkası”. (1930, Teşrinisani 29). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Gazi’nin cevabı”. (1925, Mart 2). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Genç Hanımefendiler Reklamı”. (1926, Şubat 18). Cumhuriyet Gazetesi, 6.
• “Geriye gitmek için irticanın bulduğu son çare”. (1926, Kanunisani 5). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Gizli Bir Telsis İstasyonu”. (1924, Haziran 14). Cumhuriyet Gazetesi, 5. Hanioğlu, Ş. (1993). “Batıcılık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 5, İstanbul: TDV Yayınları.
• “Hilafetçiler Paris’te Bir Gazete Neşrine Başladılar: “Mücahede” İsmini Taşıyan Bu Gazetenin İlk Nüshası Bu Hafta Çıkmıştır”. (1924, Ağustos 7). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Hem alına hem mıhına: Noel gecesi!”. (1929, Kanunievvel 25). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “İntihar Teşebbüsleri”. (1925, Eylül 27). Cumhuriyet Gazetesi, 4.
• “İrtica Propagandaları”. (1925, Mart 10). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “İzmir’de de tevkifat yapılıyor”. (1930, Kanunievvel 5). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Kadınlara Sarkıntılık Edenler”. (1926, Mart 25). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• Kafadar, C. (2009). Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken, İstanbul: Metis Yayınları.
• “Kafesler kalkıyor”. (1930, Teşrinisani 5). Cumhuriyet Gazetesi, 5.
• “Kamerî Takvim”. (1930, Temmuz 31). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• Kara, İ. (2008). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesle Olarak İslâm. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kılıç Ali Bey. (1931, Kanunievvel 28) Abdullah Cevdet Bey’in Ma’hud Teklifine Mukabil “Hâkimiyet-i Milliyye”de İntişar Eden Makalenin Metni”, Cumhuriyet Gazetesi,2.
• Kılıçoğlu Hakkı. (1933, Kanunisani 2). “Dil Türkçe, Din Türkçe!”, Cumhuriyet Gazetesi, 6.
• Köktener, A. (2004). Bir Gazetenin Tarihi: Cumhuriyet, İstanbul: YKY.
• “Kraliçe Cezayir’e Gidiyor”. (1931, Şubat 12). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Kumrular, Ö. (ed. Seyfi Kenan). (2010). “İslam’ın Kılıcı-Hrisitiyanlığın Kalkanı: XVI. Yüzyılda Avrupa’da Türk, Müslüman ve Hz. Muhammed İmgesi”, Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim. İSAM: İstanbul.
• Köse, A. (2004). “Din Değiştirmenin Psiko-Sosyolojik Nedenleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul.
• Köse, A. (2015). “XXI. Yüzyıl Türkiye’sinde Gelenekle Modernite Arasında Din Algıları ve Dindarlık Formları: Sosyolojik Bir Bakış”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. İstanbul.
• Küçükcan, T. (2003). “Laiklik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, İstanbul: TDV Yayınları.
• Mardin, Ş. (1991). Türk Modernleşmesi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• “Meclis’te Teceddüd Aleyhdarlığına Karşı Pek Haklı Bir Feveran”. (1925, 17 Şubat). Cumhuriyet Gazetesi, 3. Mehmedoğlu, A. U. (2006). “İlâhiyat Fakültesi Öğrencilerinin Değer Yönelimleri ve Dindarlık-Değer İlişkisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı. 30. İstanbul.
• Mehmet Ubeydullah. (1928, Şubat 25). “Cumhuriyet ve Din-1”. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Mehmet Ubeydullah. (1928, Mart 3). “Cumhuriyet ve Din-2”. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Mehmet Ubeydullah. (1928, Mart 10). “Cumhuriyet ve Din-3”. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Museviler din ve dünyayı ayırıyorlar”. (1925, Teşrinisani 16). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Mustafa Kemal Atatürk. (1960). Nutuk, Ankara: Maarif Vekâleti.
• “Müslüman Olmak İsteyenler Çok”. (1924, Kanunievvel 4). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Müteceddid İmam”. (1926, Nisan 19). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Noel gecesi bizde de taammüm ediyor”. (1929, Kanunievvel 24). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Odabaşı, H. Y. (2020). “Psikotarihin Tarihi: Yaklaşımlar ve Tartışmalar”, Universal Journal of History and Culture, Vol. 2, No. 2.
• Oran, B. (ed.) (2002). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, İletişim Yayınları: İstanbul.
• “Ölülerin Yakılmasını İsteyenler”. (1931, Kanunievvel 25). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Özcan, A. (1997). Pan-İslamizm: Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• “Papaz Olan Mütereddi Bir Genç”. (1928, Kanunisani 16). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Ramazan Tecrübelerimiz”. (1928, Mart 20). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Rasathane Müdürü”. (1925, Mart 20). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Reisicumhur Hz. Bugün Bursa’da Kalacaklar”. (1931, Kanunisani 4). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Sanatkâr Mina Hanım İhtida Etmek Üzere Müracaat Etti”. (1925, Mayıs 17). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Selim Sırrı. (1925, Teşrinievvel 10). “Dinde Teceddüde Doğru Bir Hareket”, Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Seyyid Bey. (1924, Mayıs 24). “Hilafetin Mâhiyet-i Şer’iyyesi”, Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Sitembölükbaşı, Ş. (2000). “İrtica”, TDVİA, C. 22, İstanbul.
• “Sünnet Çocukları”. (1929, 14 Eylül). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Şark’ta Vaziyet”. (1930, Temmuz 29). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Şaziye Berin. (1929, Ağustos 18). “Misyoner Kız Mektepleri”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Şeyh Said Melunu”. (1925, Mayıs 4). Cumhuriyet Gazetesi, 3.
• “Şeyh Said ve Hempâlarının Muhakemesi”. (1925, Haziran 2). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Şiddetli Kış Geliyor”. (1930, 2 Şubat). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Şile’de Ekeklerin Kadınlarla Banyo Yapmaları Yasak!”. (1931, Temmuz 23). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Şişli’de Asrî Bir Müslüman Mezarlığı Açılacak”. (1930, Haziran 14). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Taassubla Mücadele”. (1924, Teşrinisani 7). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Tanpınar, A. H. (2007). XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. (haz. Uçman, A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• “Terakkiperverler Nasıl Dini Propaganda Yapıyorlar?”. (1925, Mayıs 2). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Topaloğlu, B. (1993). “Cihad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul: TDV Yayınları.
• “Trabzon’da Kadınlar Çarşaflarını Atıyorlar”. (1928, Teşrinisani 14). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Trabzon’da Peçe Men Edildi”. (1926, Kanunievvel 10). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Türkçe Kur’an Okunması Büyük Memnuniyetle Karşılandı”. (1932, Kanunisani 26). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Türk Macar muahedesi beş sene müddetli uzatıldı”. (1933, Teşrinievvel 23). Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• “Yeni Türkiye: Bir Amerikan gazetesi hakkımızda ne diyor?”, (1931, Şubat 1). Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• “Yunanlılar İslamların Emlâklarını Ellerinden Alıyor”. (1924, Haziran 22). Cumhuriyet Gazetesi, 4.
• Yunus Nadi. (1925, Mart 27). “Din ve Dünya”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Yunus Nadi. (1924, Haziran 23). “Ecnebi Düşmanlığı”, Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Yunus Nadi. (1925, Şubat 18). “Teceddüd aleyhtarlığı”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Yunus Nadi. (1932 Kanunisani 28). “Din Kitabımız Kendi Dilimizde”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Yunus Nadi. (1931, Kanunisani 2). “Laik İdare Ne Demektir?”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Yunus Nadi. (1932, Kanunisani 25). “Türkçe Kur’an, Türkçe İbadet”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Yunus Nadi. (1928, Kanunievvel 29). “İslam Dininin Ne Kusuru Var Ki?”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.
• Yunus Nadi. (1932, Kanunisani 22). “Hayatta Tekâmül: Dinde Milliyet”, Cumhuriyet Gazetesi, 1.